„Uppbyggileg réttvísi“ getur gagnast bæði þolendum og gerendum: Horft til réttlætis en ekki refsinga Þorgils Jónsson skrifar 6. nóvember 2021 14:01 Dr. Margrét Valdimarsdóttir, afbrotafræðingur og dósent í lögreglufræðum við Háskólann á Akureyri. Vísir/Vilhelm Svokölluð uppbyggileg réttvísi gæti verið gott úrræði til að eiga við brot utan dómskerfis. Ferlið feli í sér áherslu á réttlæti en ekki refsingar og getur dregið úr áfallastreituröskun þolenda. Eins eru gerendur síður líklegir til að endurtaka brot sín. Þetta sagði Margrét Valdimarsdóttir afbrotafræðingur og dósent í lögreglufræði við Háskólann á Akureyri í viðtali í Reykjavík Síðdegis í gær. „Þetta er vel þekkt sem ágætis leið til að kljást við brot sem falla ekki vel að réttarkerfinu og refsilöggjöf eða erfitt að sanna þau,“ segir hún. „Í réttarkerfi verður að vera hafið yfir allan vafa að sá ákærði hafi sannarlega framið brotin. Við viljum hafa þannig.“ Margrét var spurð út í sáttamiðlun, en hún leggur áherslu á ferli sem kallast restorative justice á ensku, og útleggst sem uppbyggileg réttvísi á íslensku. Það sé talsvert notað í nágrannalöndunum. „Í því er lögð áhersla á réttlæti en ekki refsingar. Það að refsa geranda getur gefið samfélaginu í heild og jafnvel einhverjum þolendum huggun eða útrás til skemmri tíma litið, en refsingar eru kannski ekki vænlegasta leiðin til að kljást við brot, eða sú árangursríkasta ef við metum árangurinn með að fækka brotum.“ Margrét segir að réttlætið í þessum skilningi felist í því að sá brotlegi átti sig á skaðanum sem það hafi valdið. „Taki á því ábyrgð og gangist við brotinu og bæti fyrir það, sé það mögulegt.“ Fari fram á forsendum þolenda Þetta ferli, segir hún þurfa að fara fram á forsendum þolenda, sem ráði t.d. hverjir séu viðstaddir. Þolandi byrji svo á að lýsa afleiðingum af brotinu. „Í kjölfarið þarf sá brotlegi að taka ábyrgð. Segjast skilja og heyra að þolandi hafi upplifað þessar afleiðingar. Segja „Þetta er mér að kenna, ekki þér“. Gerandinn getur farið yfir einhverjar grunnorsakir, en þá verður að aðgreina að hann sé að tala um einhverjar skýringar, en ekki réttlætingar. Þolandi vill ekki heyra neinar réttlætingar fyrir brotinu.“ Margrét segir að þó að stjórnvöld séu ekki endilega framkvæmdaraðili eigi þau að sjá til þess að þessi úrræði séu til staðar og fjármagna þau. Þessu ferli sé oft stýrt af sjálfseignastofnunum, stundum millidómstigi, en það sé ekki starfsmaður dómstóla eða réttarkerfis sem sjái um slíka fundi, heldur einstaklingur sem hefur hlotið þjálfun í sáttamiðlun. Langflestir þolendur ánægðir Hún bætir því við að rannsóknir í löndum þar sem þetta tíðkast, sýni að langflestir þolendur séu ánægðir með þess háttar sáttamiðlun. Þau upplifa minni áfallastreituröskun en þolendur sem fara í gegnum réttarkerfið, því í réttarkerfinu geta þolendur upplifað annað áfall í dómsal. Til dæmis ef þau eru spurð óþægilegra spurninga löngu eftir að brotin hafa átt sér stað. Annað sem er áhugavert í þessu, segir Margrét, er að uppbyggilegt réttlæti dagi úr ítrekunartíðni brota. „Gerendur sem hafa farið í gegnum svona ferli eru ólíklegri til að endurtaka brot sín, en þau sem fara í gegnum réttarkerfið.“ Hún segir aðspurð að Alþingi þurfi nú að taka boltann, en er ekki sammála því að ekkert hafi verið gert í þessum málum síðustu ár. Þegar litið sé til byltinga á samfélagsmiðlum síðustu ár, #freethenipple og #metoo sé ljóst að samþykkt hafi verið að minnsta kosti tvö frumvörp þeim tengd, varðandi umsáturseinelti og kynferðislega friðhelgi. Óvægin umræða en ótvíræð viðhorfsbreyting Flest hafa eflaust orðið vör við óvægna umræðu í garð þolenda sem stíga fram með sögu sína á samfélagsmiðlum. Margrét segir umræðuna oft erfiða, en viðhorfsbreytingar séu engu að síður að eiga sér stað. „Okkur finnst öll þessi heift á samfélagsmiðlum óþægileg, en svo lítum við til baka og sjáum öfgar þar sem ungum stúlkum er í raun kennt um og dregin upp sú mynd af börnum og unglingsstúlkum að séu einhverskonar tálkvendi sem saklausir menn þurfi að passa sig á.“ Í heildina hafi hins vegar orðið veruleg viðhorfsbreyting sem birtist ekki fyrr en eftir á. Hún segir fullkomlega eðlilegt að fólk kjósi að koma fram og deila sögum sínum, enda hafi þolendur jafnan þurft að bera skömm og kljást við afleiðingar brota miklu frekar en gerendur. „Flestir þolendur hafa þörf fyrir að segja hvað gerðist upphátt við aðra manneskju. Sumir vilja gera það opinberlega á samfélagsmiðlum og það er allt í lagi. Fyrir þá þolendur sem vilja koma fram og segja frá í fjölmiðlum getur það bara verið valdeflandi og þá er það bara gott og blessað.“ Árétting: Fréttin hefur verið uppfærð. Í viðtalinu er Margrét spurð út í sáttamiðlun, en hún vísar þess í stað til enska hugtaksins restorative justice. Það útleggst sem „uppbyggileg réttvísi“ á íslensku og felur í sér aðra nálgun en það sem oftast er kallað sáttamiðlun. Texta greinarinnar var breytt í samræmi við það. Kynferðisofbeldi MeToo Samfélagsmiðlar Dómsmál Mest lesið Arion opnar dagvistun til að auðvelda starfsfólki að brúa bilið Innlent Sósíalistar mælast inni og Vinstri græn í lífshættu Innlent Áfram séreign inn á lánin og ekkert kílómetragjald í bili Innlent Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“ Innlent „Leið eins og ég hefði verið kýld í magann þegar ég las þetta“ Innlent Tilnefning Gaetz sem dómsmálaráðherra vekur furðu og reiði Erlent „Nei, Áslaug Arna“ Innlent Fimm sveitarstjórnarfulltrúar í Strandabyggð beðist lausnar Innlent Maðurinn sem lögregla lýsti eftir er fundinn Innlent Hugmyndir Ingu séu aðför að kjörum alls vinnandi fólks Innlent Fleiri fréttir Málaferlin auki gildi verksins og hann sé hvergi af baki dottinn Bein útsending: Utanríkisstefna á umbrotatímum Refsing milduð í stóra skútumálinu Sósíalistar færu ekki í stjórn sem ætlaði að selja Íslandsbanka Hugmyndir Ingu séu aðför að kjörum alls vinnandi fólks Hjúkrunarfræðingar hafa skrifað undir samning Arion opnar dagvistun til að auðvelda starfsfólki að brúa bilið Einkavæðing í heilbrigðiskerfinu: Skýr mörk á milli hægri og vinstri Lýsa eftir konu með heilabilun Samherji lagði listamanninn Odee Myndband sýnir umfang skriðanna í Eyrarhlíð Fimm sveitarstjórnarfulltrúar í Strandabyggð beðist lausnar Sósíalistar mælast inni og Vinstri græn í lífshættu Þinglok strax eftir helgina Glæný Maskínukönnun kynnt í hádegisfréttum Sammála um níkótínpúðana en ekki áfengissöluna Áfram séreign inn á lánin og ekkert kílómetragjald í bili Flateyringum ráðlagt að sjóða neysluvatn Maðurinn sem lögregla lýsti eftir er fundinn „Leið eins og ég hefði verið kýld í magann þegar ég las þetta“ „Nei, Áslaug Arna“ Grænlendingar fá Erling til að gera Grænland grænna Rúmar hundrað milljónir í þágu barna í Mosfellsbæ Eftirlýstur frambjóðandi dregur sig í hlé Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“ Brot úr leyniupptökunum í fréttatímanum „Berum ekki ábyrgð á því sem að fólk segir úti í bæ“ Ríkislögreglustjóri beinir sjónum sínum að leynilegri upptöku Tilefni til að kanna hvort ráðherra hafi farið á svig við siðareglur Hundruð umsókna frá bændum vegna tjóns í kuldatíð í vor og sumar Sjá meira
Þetta sagði Margrét Valdimarsdóttir afbrotafræðingur og dósent í lögreglufræði við Háskólann á Akureyri í viðtali í Reykjavík Síðdegis í gær. „Þetta er vel þekkt sem ágætis leið til að kljást við brot sem falla ekki vel að réttarkerfinu og refsilöggjöf eða erfitt að sanna þau,“ segir hún. „Í réttarkerfi verður að vera hafið yfir allan vafa að sá ákærði hafi sannarlega framið brotin. Við viljum hafa þannig.“ Margrét var spurð út í sáttamiðlun, en hún leggur áherslu á ferli sem kallast restorative justice á ensku, og útleggst sem uppbyggileg réttvísi á íslensku. Það sé talsvert notað í nágrannalöndunum. „Í því er lögð áhersla á réttlæti en ekki refsingar. Það að refsa geranda getur gefið samfélaginu í heild og jafnvel einhverjum þolendum huggun eða útrás til skemmri tíma litið, en refsingar eru kannski ekki vænlegasta leiðin til að kljást við brot, eða sú árangursríkasta ef við metum árangurinn með að fækka brotum.“ Margrét segir að réttlætið í þessum skilningi felist í því að sá brotlegi átti sig á skaðanum sem það hafi valdið. „Taki á því ábyrgð og gangist við brotinu og bæti fyrir það, sé það mögulegt.“ Fari fram á forsendum þolenda Þetta ferli, segir hún þurfa að fara fram á forsendum þolenda, sem ráði t.d. hverjir séu viðstaddir. Þolandi byrji svo á að lýsa afleiðingum af brotinu. „Í kjölfarið þarf sá brotlegi að taka ábyrgð. Segjast skilja og heyra að þolandi hafi upplifað þessar afleiðingar. Segja „Þetta er mér að kenna, ekki þér“. Gerandinn getur farið yfir einhverjar grunnorsakir, en þá verður að aðgreina að hann sé að tala um einhverjar skýringar, en ekki réttlætingar. Þolandi vill ekki heyra neinar réttlætingar fyrir brotinu.“ Margrét segir að þó að stjórnvöld séu ekki endilega framkvæmdaraðili eigi þau að sjá til þess að þessi úrræði séu til staðar og fjármagna þau. Þessu ferli sé oft stýrt af sjálfseignastofnunum, stundum millidómstigi, en það sé ekki starfsmaður dómstóla eða réttarkerfis sem sjái um slíka fundi, heldur einstaklingur sem hefur hlotið þjálfun í sáttamiðlun. Langflestir þolendur ánægðir Hún bætir því við að rannsóknir í löndum þar sem þetta tíðkast, sýni að langflestir þolendur séu ánægðir með þess háttar sáttamiðlun. Þau upplifa minni áfallastreituröskun en þolendur sem fara í gegnum réttarkerfið, því í réttarkerfinu geta þolendur upplifað annað áfall í dómsal. Til dæmis ef þau eru spurð óþægilegra spurninga löngu eftir að brotin hafa átt sér stað. Annað sem er áhugavert í þessu, segir Margrét, er að uppbyggilegt réttlæti dagi úr ítrekunartíðni brota. „Gerendur sem hafa farið í gegnum svona ferli eru ólíklegri til að endurtaka brot sín, en þau sem fara í gegnum réttarkerfið.“ Hún segir aðspurð að Alþingi þurfi nú að taka boltann, en er ekki sammála því að ekkert hafi verið gert í þessum málum síðustu ár. Þegar litið sé til byltinga á samfélagsmiðlum síðustu ár, #freethenipple og #metoo sé ljóst að samþykkt hafi verið að minnsta kosti tvö frumvörp þeim tengd, varðandi umsáturseinelti og kynferðislega friðhelgi. Óvægin umræða en ótvíræð viðhorfsbreyting Flest hafa eflaust orðið vör við óvægna umræðu í garð þolenda sem stíga fram með sögu sína á samfélagsmiðlum. Margrét segir umræðuna oft erfiða, en viðhorfsbreytingar séu engu að síður að eiga sér stað. „Okkur finnst öll þessi heift á samfélagsmiðlum óþægileg, en svo lítum við til baka og sjáum öfgar þar sem ungum stúlkum er í raun kennt um og dregin upp sú mynd af börnum og unglingsstúlkum að séu einhverskonar tálkvendi sem saklausir menn þurfi að passa sig á.“ Í heildina hafi hins vegar orðið veruleg viðhorfsbreyting sem birtist ekki fyrr en eftir á. Hún segir fullkomlega eðlilegt að fólk kjósi að koma fram og deila sögum sínum, enda hafi þolendur jafnan þurft að bera skömm og kljást við afleiðingar brota miklu frekar en gerendur. „Flestir þolendur hafa þörf fyrir að segja hvað gerðist upphátt við aðra manneskju. Sumir vilja gera það opinberlega á samfélagsmiðlum og það er allt í lagi. Fyrir þá þolendur sem vilja koma fram og segja frá í fjölmiðlum getur það bara verið valdeflandi og þá er það bara gott og blessað.“ Árétting: Fréttin hefur verið uppfærð. Í viðtalinu er Margrét spurð út í sáttamiðlun, en hún vísar þess í stað til enska hugtaksins restorative justice. Það útleggst sem „uppbyggileg réttvísi“ á íslensku og felur í sér aðra nálgun en það sem oftast er kallað sáttamiðlun. Texta greinarinnar var breytt í samræmi við það.
Kynferðisofbeldi MeToo Samfélagsmiðlar Dómsmál Mest lesið Arion opnar dagvistun til að auðvelda starfsfólki að brúa bilið Innlent Sósíalistar mælast inni og Vinstri græn í lífshættu Innlent Áfram séreign inn á lánin og ekkert kílómetragjald í bili Innlent Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“ Innlent „Leið eins og ég hefði verið kýld í magann þegar ég las þetta“ Innlent Tilnefning Gaetz sem dómsmálaráðherra vekur furðu og reiði Erlent „Nei, Áslaug Arna“ Innlent Fimm sveitarstjórnarfulltrúar í Strandabyggð beðist lausnar Innlent Maðurinn sem lögregla lýsti eftir er fundinn Innlent Hugmyndir Ingu séu aðför að kjörum alls vinnandi fólks Innlent Fleiri fréttir Málaferlin auki gildi verksins og hann sé hvergi af baki dottinn Bein útsending: Utanríkisstefna á umbrotatímum Refsing milduð í stóra skútumálinu Sósíalistar færu ekki í stjórn sem ætlaði að selja Íslandsbanka Hugmyndir Ingu séu aðför að kjörum alls vinnandi fólks Hjúkrunarfræðingar hafa skrifað undir samning Arion opnar dagvistun til að auðvelda starfsfólki að brúa bilið Einkavæðing í heilbrigðiskerfinu: Skýr mörk á milli hægri og vinstri Lýsa eftir konu með heilabilun Samherji lagði listamanninn Odee Myndband sýnir umfang skriðanna í Eyrarhlíð Fimm sveitarstjórnarfulltrúar í Strandabyggð beðist lausnar Sósíalistar mælast inni og Vinstri græn í lífshættu Þinglok strax eftir helgina Glæný Maskínukönnun kynnt í hádegisfréttum Sammála um níkótínpúðana en ekki áfengissöluna Áfram séreign inn á lánin og ekkert kílómetragjald í bili Flateyringum ráðlagt að sjóða neysluvatn Maðurinn sem lögregla lýsti eftir er fundinn „Leið eins og ég hefði verið kýld í magann þegar ég las þetta“ „Nei, Áslaug Arna“ Grænlendingar fá Erling til að gera Grænland grænna Rúmar hundrað milljónir í þágu barna í Mosfellsbæ Eftirlýstur frambjóðandi dregur sig í hlé Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“ Brot úr leyniupptökunum í fréttatímanum „Berum ekki ábyrgð á því sem að fólk segir úti í bæ“ Ríkislögreglustjóri beinir sjónum sínum að leynilegri upptöku Tilefni til að kanna hvort ráðherra hafi farið á svig við siðareglur Hundruð umsókna frá bændum vegna tjóns í kuldatíð í vor og sumar Sjá meira
Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“ Innlent
Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“
Leynilega upptakan á Edition-hótelinu: „Ef ég á að taka fimmta sætið vil ég verða þinn maður í þessu“ Innlent