Dómskerfið, tillögugerð, Réttlæti hins sterka Jörgen Ingimar Hansson skrifar 18. desember 2023 19:00 Úrelt dómskerfi Eins og rakið var í grein minni Úrelt dómskerfi, sem birt var hér á Vísi 18. ágúst síðastliðinn, erum við með dómskerfi sem miðast við þjóðfélagið eins og það var allavega fyrir árið 1970 það er að segja fyrir að minnsta kosti 50 árum síðan. Það er löngu fyrir tölvuöld eins og við þekkjum hana. Viðmiðun dómskerfisins við þjóðfélagið eins og það var fyrir löngu síðan getur haft áhrif á hugsunarhátt í dómum og val á eðlilegum sönnunargögnum eins og rakið var þar. Yfirfara þarf í heild þau lög sem um þetta fjalla svo sem lög um meðferð einkamála. Innleiða þarf réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi sem nýja lagareglu Dómarinn á að dæma eftir lögunum. Þar stendur ekkert um að hafa eigi réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi að leiðarljósi. Það getur til dæmis orðið til þess að unnt sé að finna setningar hér og hvar í lögunum og setja þær saman þannig að þær myndi eina heild ekki ósvipað og þeir gera sem mynda ákveðna trúarkenningu með því að tína til vers héðan og þaðan úr Biblíunni sem þeir svo boða sem hina einu sönnu trú. Þetta tel ég að megi laga með einhverri þeirri lagasetningu að dómar skuli umfram allt vera réttlátir og sanngjarnir og vera í samræmi við heilbrigða skynsemi. Skerping á reglum um dómsforsendur Í dómsforsendum er ákveðin tilhneiging dómara að tilgreina einkum þau atriði sem eru dómnum í vil en fjalla lítt um meginrök þess sem dæmt er í mót og sleppa þeim jafnvel alveg. Það gefur dómaranum þann möguleika að geta valið sér sönnun eða sannanir til þess að dæma eftir en sleppa öðrum eins og þær væru ekki til. Það er afgerandi atriði í því að auðvelt sé að dæma hverjum sem er í vil. Dómarar verði skyldaðir til þess að skýra dóma frá báðum hliðum í dómsforsendum. Þekktir reyndir lögmenn hafa tjáð mér að samkvæmt lögum eigi þeir að gera það. Þá fara dómarar ekki að lögum. Það breytir því ekki að greinilega þurfi skerpa á þeim. Aðstoð við dómara Dómarar þurfa í dag margþætta aðstoð í sífellt flóknari heimi. Dómarar í héraði geta ákveðið að hafa með sér tvo meðdómara. Sjaldgæft er að það sé gert enda þunglamaleg aðferð Meðal lögmanna er oft talað um að leggja þurfi mál fyrir ákveðna dómara á einhvern sérstakan hátt eða að ekki þýði að leggja þennan eða annan hluta málsins fyrir ákveðinn dómara vegna þess að hann hafi ekki næga þekkingu á þessu eða hinu, hafi til dæmis ekki þá stærðfræðiþekkingu sem til þarf. Þetta má laga með því að dómarar geti leitað ráða eða fengið þjónustu hjá til þess kölluðu fagfólki í sérstökum málum, til dæmis háskólakennurum, embættismönnum og fólki með mikla þekkingu af atvinnulífinu. Viðkomandi myndu einungis fá greitt fyrir hvert einstakt verk unnið fyrir dómstólinn. Um getur verið að ræða fræðasvið, bransaþekkingu eða aðra sambærilega þekkingu á þjóðfélaginu. Smámáladómstóll Eins og dómskerfið er rekið finnst mér það í raun eingöngu miðast við að öll mál séu stór í sniðum. Snúist dómsmál um 10-20 milljónir króna er mjög hætt við að rekstur þess kosti meira en nemur verðmætinu svo ekki sé talað um eitthvað lægri upphæðir sem samt geta skipt miklu máli fyrir almenning. Í mörgum ríkjum Evrópu og Bandaríkjanna eru starfandi svokallaðir smámáladómstólar tengdir hinum hefðbundnu dómstólum eins og við þekkjum þá. Þar er fjallað um lítil mál og þrætur milli aðila þar sem þeir hittast bara einu sinni í réttarsal sé málið flutt munnlega og þá án leiðsagnar lögmanns. Ég geri reyndar ráð fyrir hugsanlegum undanfarandi sáttaumleitunum og ráðfærslu aðila við lögmenn. Hér á landi starfa nokkuð margar nefndir og stofnanir sem unnt er að skjóta málum til. Má þar nefna kærunefnd Lögmannafélags Íslands, Kærunefnd húsamála, Úrskurðarnefnd tryggingarmála og Landlækni sem reyndar er frekar rannsóknaraðili en dómstóll. Einkenni þessara nefnda er yfirleitt alltaf að í þeim séu sérfræðingar frá þeim stofnunum sem stefnt er í málinu eða eru starfsbræður eða systur þeirra sem stefnt er. Þeir geta því ekki talist hlutlausir. Sætti aðili máls sig ekki við niðurstöðuna getur hann leitað til dómstóla sem þó oftast er ekki grundvöllur fyrir samkvæmt ofanrituðu. Þetta fyrirkomulag þarf að brjóta upp og samræma og tengja dómstólunum þannig að óháður dómari dæmi. Áður nefndir aðstoðarmenn myndu koma að góðum notum. Þeir sem reka mál sitt mál sjálfir Mjög er verið að þrengja að þeim sem flytja mál sitt sjálfir og skyldum dómara við þá. Hinn ólöglærði á mjög undir högg að sækja gagnvart lögmanni sem hefur margs konar yfirburði, til dæmis lögfræðiþekkinguna og þekkingu á öllum rangölum þess hvernig mál fara fram. Að þrengja að ólöglærðum við að geta flutt mál sitt sjálfir þýðir í raun enn eina aðferðina við að halda almenningi frá dómskerfinu þar sem þeir efnaminni myndu einkum notfæra sér það. Lögin um þetta efni þarf að bæta með það að leiðarljósi að jafna aðstöðumuninn. Aukning skriflegs málflutnings Núverandi munnlegur málflutningur byggir á því að munnlegur vitnisburður hafi mest vægi sem var virkilega rétt um 1970 og fyrir þann tíma. Gera má ráð fyrir að skriflegur málflutningur þyrfti að verða algengari og verður það enn frekar í framtíðinni sem mun byggja miklu meira á skriflegum og rafrænum sönnunum sem oft hentar betur að setja fram og skilja á skriflegan hátt. Skriflegur rekstur dómsmáls í tveimur umferðum (núna mun aðeins miðað við eina umferð) bætir stöðu hins ólöglærða sem rekur mál sitt sjálfur vegna þess að við það minnka yfirburðir lögmannsins fyrir margra hluta sakir meðal annars vegna þess að þá getur hinn ólöglærði leitað sér lögfræðilegrar ráðgjafar eftir að skriflegur málflutningur lögmannsinns hefur borist. Gjafsókn Eins og fram kom í nýlegri grein minni um þetta mál var því haldið fram að einhverjir tugir fólks fái gjafsókn árlega þrátt fyrir viðmiðunarmörk sem virðast töluvert undir lágmarkslaunum og þunglamalegt kerfi sem einna helst virðist ætlað að bregða fæti fyrir sjálft sig. Kerfið þyrfti að útfæra betur, vera liðugra í sniðum og viðmiðunarmörk fylgi launavísitölu. Það þyrfti einnig að geta átt við eitthvað víðtækari hóp en virðist hafa verið ætlunin í upphafi þótt það yrði í takmarkaðri mæli. Lokaorð Í öllum ofangreindum atriðum er í raun réttlæti hins sterka áberandi eins og finna má nánari útskýringar á í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi. Takist að koma þeim umbótum á svo um munar í dómskerfinu sem ég hef kynnt í þessari og tveimur síðustu greinum mínum hér á Vísi, virðist mér það vera forsenda þess að það verði í raun fært fyrir almenning að fara dómstólaleiðina. Gott væri að fá umsagnir um það. Líklegt er að enn vanti upp á. Gott væri að fá ábendingar um það. Höfundur er rekstrarverkfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jörgen Ingimar Hansson Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Sjá meira
Úrelt dómskerfi Eins og rakið var í grein minni Úrelt dómskerfi, sem birt var hér á Vísi 18. ágúst síðastliðinn, erum við með dómskerfi sem miðast við þjóðfélagið eins og það var allavega fyrir árið 1970 það er að segja fyrir að minnsta kosti 50 árum síðan. Það er löngu fyrir tölvuöld eins og við þekkjum hana. Viðmiðun dómskerfisins við þjóðfélagið eins og það var fyrir löngu síðan getur haft áhrif á hugsunarhátt í dómum og val á eðlilegum sönnunargögnum eins og rakið var þar. Yfirfara þarf í heild þau lög sem um þetta fjalla svo sem lög um meðferð einkamála. Innleiða þarf réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi sem nýja lagareglu Dómarinn á að dæma eftir lögunum. Þar stendur ekkert um að hafa eigi réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi að leiðarljósi. Það getur til dæmis orðið til þess að unnt sé að finna setningar hér og hvar í lögunum og setja þær saman þannig að þær myndi eina heild ekki ósvipað og þeir gera sem mynda ákveðna trúarkenningu með því að tína til vers héðan og þaðan úr Biblíunni sem þeir svo boða sem hina einu sönnu trú. Þetta tel ég að megi laga með einhverri þeirri lagasetningu að dómar skuli umfram allt vera réttlátir og sanngjarnir og vera í samræmi við heilbrigða skynsemi. Skerping á reglum um dómsforsendur Í dómsforsendum er ákveðin tilhneiging dómara að tilgreina einkum þau atriði sem eru dómnum í vil en fjalla lítt um meginrök þess sem dæmt er í mót og sleppa þeim jafnvel alveg. Það gefur dómaranum þann möguleika að geta valið sér sönnun eða sannanir til þess að dæma eftir en sleppa öðrum eins og þær væru ekki til. Það er afgerandi atriði í því að auðvelt sé að dæma hverjum sem er í vil. Dómarar verði skyldaðir til þess að skýra dóma frá báðum hliðum í dómsforsendum. Þekktir reyndir lögmenn hafa tjáð mér að samkvæmt lögum eigi þeir að gera það. Þá fara dómarar ekki að lögum. Það breytir því ekki að greinilega þurfi skerpa á þeim. Aðstoð við dómara Dómarar þurfa í dag margþætta aðstoð í sífellt flóknari heimi. Dómarar í héraði geta ákveðið að hafa með sér tvo meðdómara. Sjaldgæft er að það sé gert enda þunglamaleg aðferð Meðal lögmanna er oft talað um að leggja þurfi mál fyrir ákveðna dómara á einhvern sérstakan hátt eða að ekki þýði að leggja þennan eða annan hluta málsins fyrir ákveðinn dómara vegna þess að hann hafi ekki næga þekkingu á þessu eða hinu, hafi til dæmis ekki þá stærðfræðiþekkingu sem til þarf. Þetta má laga með því að dómarar geti leitað ráða eða fengið þjónustu hjá til þess kölluðu fagfólki í sérstökum málum, til dæmis háskólakennurum, embættismönnum og fólki með mikla þekkingu af atvinnulífinu. Viðkomandi myndu einungis fá greitt fyrir hvert einstakt verk unnið fyrir dómstólinn. Um getur verið að ræða fræðasvið, bransaþekkingu eða aðra sambærilega þekkingu á þjóðfélaginu. Smámáladómstóll Eins og dómskerfið er rekið finnst mér það í raun eingöngu miðast við að öll mál séu stór í sniðum. Snúist dómsmál um 10-20 milljónir króna er mjög hætt við að rekstur þess kosti meira en nemur verðmætinu svo ekki sé talað um eitthvað lægri upphæðir sem samt geta skipt miklu máli fyrir almenning. Í mörgum ríkjum Evrópu og Bandaríkjanna eru starfandi svokallaðir smámáladómstólar tengdir hinum hefðbundnu dómstólum eins og við þekkjum þá. Þar er fjallað um lítil mál og þrætur milli aðila þar sem þeir hittast bara einu sinni í réttarsal sé málið flutt munnlega og þá án leiðsagnar lögmanns. Ég geri reyndar ráð fyrir hugsanlegum undanfarandi sáttaumleitunum og ráðfærslu aðila við lögmenn. Hér á landi starfa nokkuð margar nefndir og stofnanir sem unnt er að skjóta málum til. Má þar nefna kærunefnd Lögmannafélags Íslands, Kærunefnd húsamála, Úrskurðarnefnd tryggingarmála og Landlækni sem reyndar er frekar rannsóknaraðili en dómstóll. Einkenni þessara nefnda er yfirleitt alltaf að í þeim séu sérfræðingar frá þeim stofnunum sem stefnt er í málinu eða eru starfsbræður eða systur þeirra sem stefnt er. Þeir geta því ekki talist hlutlausir. Sætti aðili máls sig ekki við niðurstöðuna getur hann leitað til dómstóla sem þó oftast er ekki grundvöllur fyrir samkvæmt ofanrituðu. Þetta fyrirkomulag þarf að brjóta upp og samræma og tengja dómstólunum þannig að óháður dómari dæmi. Áður nefndir aðstoðarmenn myndu koma að góðum notum. Þeir sem reka mál sitt mál sjálfir Mjög er verið að þrengja að þeim sem flytja mál sitt sjálfir og skyldum dómara við þá. Hinn ólöglærði á mjög undir högg að sækja gagnvart lögmanni sem hefur margs konar yfirburði, til dæmis lögfræðiþekkinguna og þekkingu á öllum rangölum þess hvernig mál fara fram. Að þrengja að ólöglærðum við að geta flutt mál sitt sjálfir þýðir í raun enn eina aðferðina við að halda almenningi frá dómskerfinu þar sem þeir efnaminni myndu einkum notfæra sér það. Lögin um þetta efni þarf að bæta með það að leiðarljósi að jafna aðstöðumuninn. Aukning skriflegs málflutnings Núverandi munnlegur málflutningur byggir á því að munnlegur vitnisburður hafi mest vægi sem var virkilega rétt um 1970 og fyrir þann tíma. Gera má ráð fyrir að skriflegur málflutningur þyrfti að verða algengari og verður það enn frekar í framtíðinni sem mun byggja miklu meira á skriflegum og rafrænum sönnunum sem oft hentar betur að setja fram og skilja á skriflegan hátt. Skriflegur rekstur dómsmáls í tveimur umferðum (núna mun aðeins miðað við eina umferð) bætir stöðu hins ólöglærða sem rekur mál sitt sjálfur vegna þess að við það minnka yfirburðir lögmannsins fyrir margra hluta sakir meðal annars vegna þess að þá getur hinn ólöglærði leitað sér lögfræðilegrar ráðgjafar eftir að skriflegur málflutningur lögmannsinns hefur borist. Gjafsókn Eins og fram kom í nýlegri grein minni um þetta mál var því haldið fram að einhverjir tugir fólks fái gjafsókn árlega þrátt fyrir viðmiðunarmörk sem virðast töluvert undir lágmarkslaunum og þunglamalegt kerfi sem einna helst virðist ætlað að bregða fæti fyrir sjálft sig. Kerfið þyrfti að útfæra betur, vera liðugra í sniðum og viðmiðunarmörk fylgi launavísitölu. Það þyrfti einnig að geta átt við eitthvað víðtækari hóp en virðist hafa verið ætlunin í upphafi þótt það yrði í takmarkaðri mæli. Lokaorð Í öllum ofangreindum atriðum er í raun réttlæti hins sterka áberandi eins og finna má nánari útskýringar á í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi. Takist að koma þeim umbótum á svo um munar í dómskerfinu sem ég hef kynnt í þessari og tveimur síðustu greinum mínum hér á Vísi, virðist mér það vera forsenda þess að það verði í raun fært fyrir almenning að fara dómstólaleiðina. Gott væri að fá umsagnir um það. Líklegt er að enn vanti upp á. Gott væri að fá ábendingar um það. Höfundur er rekstrarverkfræðingur.
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun