Að læra að lesa og að verða læs Rannveig Oddsdóttir skrifar 1. júlí 2022 15:30 Læsi íslenskra barna og þá sér í lagi drengja, hefur verið mikið í umræðunni undanfarin ár. Frammistaða íslenskra unglinga á lesskilningsprófi PISA hefur verið meginkveikja þessara umræðna en árangur okkar barna á prófinu hefur verið undir meðaltali OECD. Það er vissulega áhyggjuefni ef þær niðurstöður gefa rétta mynd af læsi íslenskra ungmenna og ástæða til að bregðast við. Því miður hefur umræðan um það hvað sé helst til ráða verið á villigötum og ljóst að misskilningur ríkir um það hvað læsi er og hvernig sé árangursríkast að bæta það. Misskilningurinn varðar hugtökin að læra að lesa og verða læs. Margir telja að það sé það sama. Það er börn læri að lesa og þegar þau hafi náð tökum á því að umskrá stafi í hljóð, orð og setningar séu þau orðin læs. Það er í sjálfu sér ekki rangt og þannig hafa hugtökin verið notuð og talað um að börn séu læs þegar þau geta lesið texta. Læsi er hins vegar langt því frá svo einfalt. Tæknilega færnin er mikilvæg og án hennar er ekki hægt að sækja merkingu í ritaðan texta en til að lesturinn skili því sem til er ætlast þarf fleira að koma til. Skilningur á orðunum sem lesin eru skiptir þar mestu máli en einnig þættir eins og ályktunarhæfni, bakgrunnsþekking á því sem textinn fjallar um og hæfni til að halda athygli við lesturinn. Þau börn sem ekki ná lágmarksviðmiðum um lesskilning á PISA eiga því ekki endilega í erfiðleikum með umskráninguna heldur getur vandi þeirra legið í einhverjum hinna færniþáttanna. Nýleg íslensk rannsókn bendir til að mynda til þess að slakur orðaforði sé ein sterkasta forspárbreytan fyrir slökum lesskilningi á PISA. Í umræðu um það hvað sé til ráða til að bæta læsi íslenskra barna hefur sjónum æ ofan í æ verið beint að lestrarkennslu í yngstu bekkjum grunnskóla. Tekist hefur verið á um það hvort ein lestrarkennsluaðferð sé annarri fremri og uppi eru ranghugmyndir um það að í stórum hluta íslenskra grunnskóla séu notaðar lestrarkennsluaðferðir þar sem ekki er tryggt að börn læri um samband stafa og hljóða. Reyndin er hins vegar sú að í öllum skólum er lögð áhersla á það að kenna tæknilega þætti lestrar í fyrstu bekkjum grunnskóla þótt nálgunin í þeirri kennslu sé svolítið mismunandi eftir því hvaða kennsluaðferð skólarnir nota. Þær rannsóknir sem gerðar hafa verið á lestrarfærni barna á mörkum leik- og grunnskóla sýna að íslensk börn standa almennt vel í þessum þætti lestrarnámsins og ekki er munur á frammistöðu stelpna og stráka. Við upphaf grunnskólagöngu þekkja þau að meðaltali um eða yfir 20 stafi (sem er t.d. mun meira en norskir jafnaldrar þeirra sem þekkja að meðaltali 13 stafi) og mörg hafa þá þegar náð tökum á því að tengja saman stafi og hljóð og geta lesið léttan texta. Tölur frá Menntamálastofnun sýna að við lok 1. bekkjar hafa 90% barna náð grunnlestrarfærni, þ.e. geta lesið a.m.k. 20 orð á mínútu. Fylgst er vel með framvindunni í þessum þætti í fyrstu bekkjum grunnskóla og þau börn sem ekki hafa náð tökum á tækninni fá frekari kennslu í stöfum og hljóðum. Foreldar kannast einnig án efa við þá lestrarþjálfun sem fer fram heima, en í flestum skólum er ætlast til þess að börnin æfi lesturinn daglega heima með aðstoð foreldra. Það er því ekkert sem gefur tilefni til að ætla að sá lesskilningsvandi sem mælist hjá unglingsdrengjum stafi af því að ekki sé vandað nægilega til lestrarkennslu í fyrstu bekkjum grunnskóla. Þróun lestrarfærni og læsis er hins vegar langt frá því lokið á yngsta stigi grunnskóla heldur þarf að styðja áfram við þróun þess öll grunnskólaárin. Margt bendir til þess að þar séu tækifæri til að gera betur í íslensku skólastarfi. Úttekt sem gerð var á lestrarkennslu í íslenskum grunnskólum 2009 sýndi t.d. að á mið- og unglingastigi var kennslan ómarkviss og margir kennarar virtust líta svo á að læsiskennslunni væri lokið þegar nemendur hefðu náð tökum á umskráningunni. Styrkja þarf þennan þátt í læsiskennslunni í íslenskum skólum. Rækta orðaforða nemenda, ræða við þá um texta sem lesnir eru og kenna þeim að sækja upplýsingar í texta, túlka það sem þeir lesa og draga ályktanir um efnið. Þetta er ekki aðeins verkefni skólanna heldur alls samfélagsins. Á undanförnum árum og áratugum hafa orðið miklar breytingar á málumhverfi barna sem geta haft áhrif á þróun máls- og málskilnings, sem er ein helsta undirstaða lesskilnings. Mikil notkun snjalltækja á heimilum getur t.d. dregið úr samskiptum foreldra og barna en slík samskipti eru gríðarlega mikilvæg fyrir þróun máls. Þá getur aukin aðgangr barna á ensku í afþreyingarefni, svo sem myndböndum og tölvuleikjum leitt til þess að þau ná ekki að þróa orðaforða sinn í íslensku jafn vel og áður. Íslenskt samfélag þarf að taka höndum saman um að styðja við læsi þeirrar kynslóðar sem er að vaxa úr grasi. Breyting á lestrarkennsluaðferðum í yngstu bekkjum grunnskóla mun ekki breyta neinu þar um. Heldur þarf góða læsiskennslu á öllum stigum leik- og grunnskóla, gott aðgengi að efni á íslensku og hvatningu til að nota tungumálið á sem fjölbreyttastan hátt í ræðu og riti í daglegu lífi. Höfundur er lektor við kennaradeild Háskólans á Akureyri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Grunnskólar Leikskólar Háskólar Börn og uppeldi Vísindi Rannveig Oddsdóttir Mest lesið Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Stórnotendur eru kjölfestan í íslenska raforkukerfinu Guðríður Eldey Arnardóttir Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Stórnotendur eru kjölfestan í íslenska raforkukerfinu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kaupin á eyrinni Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir skrifar Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hljóð úr horni Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun ESB fyrir almenning Oddný G. Harðardóttir skrifar Skoðun Strámaðurinn mikli Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Árið er 2024 Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Samkeppni í nýju ljósi Páll Hermannsson skrifar Skoðun Það er verið að grafa dýpri fátæktargjá Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun „Hæ ástin, þarf að millifæra, getur þú samþykkt beiðnina?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Algeng þvæla um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Stundum hefur Gunnar Smári rétt fyrir sér Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hamingjan grundvallast á gæðum hugsananna Árni Már Jensson skrifar Skoðun Hátt reitt til höggs Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Brennt barn forðast eldinn Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Varnir gegn gagnagíslatökum Unnur Kristín Sveinbjarnardóttir skrifar Skoðun Uppbygging almannahagsmuna á Íslandi Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Málað sig út í horn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Full orkuskipti ríkisflota og samgönguþjónustu fyrir 2030 Sigurður Friðleifsson skrifar Skoðun Einelti er veruleikabrenglun Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Lýtalaus íslenska“ er ekki til Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hvatning til mótshaldara Landsmóts hestamanna Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Áróður Kremls gegn Úkraínu og NATO Guðni Freyr Öfjörð skrifar Sjá meira
Læsi íslenskra barna og þá sér í lagi drengja, hefur verið mikið í umræðunni undanfarin ár. Frammistaða íslenskra unglinga á lesskilningsprófi PISA hefur verið meginkveikja þessara umræðna en árangur okkar barna á prófinu hefur verið undir meðaltali OECD. Það er vissulega áhyggjuefni ef þær niðurstöður gefa rétta mynd af læsi íslenskra ungmenna og ástæða til að bregðast við. Því miður hefur umræðan um það hvað sé helst til ráða verið á villigötum og ljóst að misskilningur ríkir um það hvað læsi er og hvernig sé árangursríkast að bæta það. Misskilningurinn varðar hugtökin að læra að lesa og verða læs. Margir telja að það sé það sama. Það er börn læri að lesa og þegar þau hafi náð tökum á því að umskrá stafi í hljóð, orð og setningar séu þau orðin læs. Það er í sjálfu sér ekki rangt og þannig hafa hugtökin verið notuð og talað um að börn séu læs þegar þau geta lesið texta. Læsi er hins vegar langt því frá svo einfalt. Tæknilega færnin er mikilvæg og án hennar er ekki hægt að sækja merkingu í ritaðan texta en til að lesturinn skili því sem til er ætlast þarf fleira að koma til. Skilningur á orðunum sem lesin eru skiptir þar mestu máli en einnig þættir eins og ályktunarhæfni, bakgrunnsþekking á því sem textinn fjallar um og hæfni til að halda athygli við lesturinn. Þau börn sem ekki ná lágmarksviðmiðum um lesskilning á PISA eiga því ekki endilega í erfiðleikum með umskráninguna heldur getur vandi þeirra legið í einhverjum hinna færniþáttanna. Nýleg íslensk rannsókn bendir til að mynda til þess að slakur orðaforði sé ein sterkasta forspárbreytan fyrir slökum lesskilningi á PISA. Í umræðu um það hvað sé til ráða til að bæta læsi íslenskra barna hefur sjónum æ ofan í æ verið beint að lestrarkennslu í yngstu bekkjum grunnskóla. Tekist hefur verið á um það hvort ein lestrarkennsluaðferð sé annarri fremri og uppi eru ranghugmyndir um það að í stórum hluta íslenskra grunnskóla séu notaðar lestrarkennsluaðferðir þar sem ekki er tryggt að börn læri um samband stafa og hljóða. Reyndin er hins vegar sú að í öllum skólum er lögð áhersla á það að kenna tæknilega þætti lestrar í fyrstu bekkjum grunnskóla þótt nálgunin í þeirri kennslu sé svolítið mismunandi eftir því hvaða kennsluaðferð skólarnir nota. Þær rannsóknir sem gerðar hafa verið á lestrarfærni barna á mörkum leik- og grunnskóla sýna að íslensk börn standa almennt vel í þessum þætti lestrarnámsins og ekki er munur á frammistöðu stelpna og stráka. Við upphaf grunnskólagöngu þekkja þau að meðaltali um eða yfir 20 stafi (sem er t.d. mun meira en norskir jafnaldrar þeirra sem þekkja að meðaltali 13 stafi) og mörg hafa þá þegar náð tökum á því að tengja saman stafi og hljóð og geta lesið léttan texta. Tölur frá Menntamálastofnun sýna að við lok 1. bekkjar hafa 90% barna náð grunnlestrarfærni, þ.e. geta lesið a.m.k. 20 orð á mínútu. Fylgst er vel með framvindunni í þessum þætti í fyrstu bekkjum grunnskóla og þau börn sem ekki hafa náð tökum á tækninni fá frekari kennslu í stöfum og hljóðum. Foreldar kannast einnig án efa við þá lestrarþjálfun sem fer fram heima, en í flestum skólum er ætlast til þess að börnin æfi lesturinn daglega heima með aðstoð foreldra. Það er því ekkert sem gefur tilefni til að ætla að sá lesskilningsvandi sem mælist hjá unglingsdrengjum stafi af því að ekki sé vandað nægilega til lestrarkennslu í fyrstu bekkjum grunnskóla. Þróun lestrarfærni og læsis er hins vegar langt frá því lokið á yngsta stigi grunnskóla heldur þarf að styðja áfram við þróun þess öll grunnskólaárin. Margt bendir til þess að þar séu tækifæri til að gera betur í íslensku skólastarfi. Úttekt sem gerð var á lestrarkennslu í íslenskum grunnskólum 2009 sýndi t.d. að á mið- og unglingastigi var kennslan ómarkviss og margir kennarar virtust líta svo á að læsiskennslunni væri lokið þegar nemendur hefðu náð tökum á umskráningunni. Styrkja þarf þennan þátt í læsiskennslunni í íslenskum skólum. Rækta orðaforða nemenda, ræða við þá um texta sem lesnir eru og kenna þeim að sækja upplýsingar í texta, túlka það sem þeir lesa og draga ályktanir um efnið. Þetta er ekki aðeins verkefni skólanna heldur alls samfélagsins. Á undanförnum árum og áratugum hafa orðið miklar breytingar á málumhverfi barna sem geta haft áhrif á þróun máls- og málskilnings, sem er ein helsta undirstaða lesskilnings. Mikil notkun snjalltækja á heimilum getur t.d. dregið úr samskiptum foreldra og barna en slík samskipti eru gríðarlega mikilvæg fyrir þróun máls. Þá getur aukin aðgangr barna á ensku í afþreyingarefni, svo sem myndböndum og tölvuleikjum leitt til þess að þau ná ekki að þróa orðaforða sinn í íslensku jafn vel og áður. Íslenskt samfélag þarf að taka höndum saman um að styðja við læsi þeirrar kynslóðar sem er að vaxa úr grasi. Breyting á lestrarkennsluaðferðum í yngstu bekkjum grunnskóla mun ekki breyta neinu þar um. Heldur þarf góða læsiskennslu á öllum stigum leik- og grunnskóla, gott aðgengi að efni á íslensku og hvatningu til að nota tungumálið á sem fjölbreyttastan hátt í ræðu og riti í daglegu lífi. Höfundur er lektor við kennaradeild Háskólans á Akureyri.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun