„Einar Ás­kell er ein­hvern veginn erki­týpískt barn“

Þetta segir Sigþrúður Gunnarsdóttir, bókmennta- og íslenskufræðingur, um hina ástsælu barnabókapersónu, Einar Áskel. Höfundur bókanna, hin sænska Gunilla Bergström, lést í síðustu viku, 79 ára að aldri.

„Ég held að Gunilla hafi verið ótrúlega næm á krakka og hún lýsir þeim ótrúlega skemmtilega án þess þó nokkurn tímann að gera lítið úr þeim. Hún hittir á kjarnann í barninu.“

Fyrsta bókin um Einar Áskel, Góða nótt, Einar Áskell, kom út í Svíþjóð árið 1972 og á Íslandi um átta árum síðar. Alls urðu bækurnar í bókaflokknum 26 talsins þar sem sú síðasta kom út árið 2012. Bergström ritaði bæði texta og myndskreytti bækurnar.

Í bókunum má fylgjast með ævintýrum og samskiptum Einars Áskels við bæði fullorðna – til að mynda föður hans og Fíu frænku – og önnur börn, þeirra á meðal vini hans Viktor og Millu. Og ekki má gleyma leynivininum Manga.

Einar Áskell birtist í bókunum sem glaðlyndur, góður og uppátækjasamur drengur en þarf líkt og öll börn á tímum að glíma við ýmsar aðrar tilfinningar – reiði, öfundsýki, hræðslu og fleira – og finna sinn veg. Þekkja mun á réttu og röngu og læra af mistökum.

Einungis á heimili sínu eða í algeru nærumhverfi

Sigþrúður segir Einar Áskel búa með föður sínum sænsku blokkarhverfi en að lítið fleira sé í raun vitað. 

„Það er ekki mikið týpískt sænskt við hann. Hann býr í blokk í borg. Sögurnar gerast langflestar annað hvort inni á heimilinu eða í algeru nærumhverfi, þannig að þetta gæti hafa átt að gerast í hvaða borg sem er. Ég minnist þess ekki að Einar Áskell fari í einhverjar ferðir eða sjái eitthvað markvert. Hann er heima hjá sér og úti að leika sér í umhverfi sem gæti í raun verið hvar sem er í vestrænni borg.“

Sigþrúður segir að bækurnar um Einar Áskel hafi slegið strax í gegn hér á landi. „Einar Áskell verður strax íslenskum lesendum afskaplega hjartfólginn. Fyrstu bækurnar sem komu út hafa verið prentaðar oft. Þeirra á meðal er Góða nótt, Einar Áskell sem er lang, langvinsælasta bókin. Kynslóðir af börnum og foreldrum hafa farið í gegnum hana, aftur og aftur og aftur.“

Mamma Einars Áskels nefnd einu sinni

Sigþrúður segir nýraunsæið hafa verið mjög ráðandi í bókmenntum og ekki síst barnabókmenntum á áttunda áratugnum svo það kann ekki að hafa stuðað fólk sérstaklega á sínum tíma að í bókunum alist Einar Áskell upp á heimili með einstæðum föður.

„Það var mjög viðtekið að skrifa um hjónaskilnaði, einstæða foreldra og ýmiss konar vandamál. Það sem er kannski óvenjulegt við Einar Áskel er að þetta er kynnt sem afskaplega venjulegt líf. Hann býr bara þarna með pabba sínum. Það er ekkert vandamál. Það er ekkert erfitt að vera einn með einstæðum föður.

Mamman er held ég einu sinni nefnd í öllum bókaflokknum. Þá hugsar pabbinn til mömmunnar, en annars er hún bara fjarverandi og engar skýringar gefnar á því. Við vitum ekkert hvað er með hana. Sjónarhornið er mjög bernskt að því að leyti og veruleikinn er bara þessi. Einar Áskell býr með pabba sínum og þannig bara er það. Það er ekkert verið að fjalla um það utanfrá.“

Vildi gera eitthvað annað

Gunilla sagði í samtali við Morgunblaðið árið 2006 að hún hafi á sínum tíma verið ómeðvituð um hversu einstakt það var að pabbinn væri einstætt foreldri. „Ég var einfaldlega þreytt á öllum þessum góðu, litlu, þægu mæðrum sem réðu ríkjum í öllum barnabókum á þessum tíma. Mér fannst það leiðinlegt, sagði Bergström og bætti við að hún vildi gera eitthvað annað.

Í sama viðtali rifjaði hún upp hvernig fyrsta sagan hafi orðið til. Hún hafi þá starfað sem blaðamaður, verið í helgarfríi og lumað á góðri sögu. 

„Sagan fjallar um það þegar Einar vill ekki fara að sofa og finnur þess vegna upp á endalausum afsökunum til að kalla á pabba sinn. […] Mér fannst hugmyndin sem ég lumaði á yndisleg, það er hugmyndin að foreldrið sofni á undan barninu eins og gerist í lokin. Þannig að ég varð að hafa að minnsta kosti eitt barn og eitt foreldri í sögunni,“ sagði Bergström, en út frá þessum aðstæðum hafi sögurnar um feðgana orðið til.

Algerlega stórkostlegar bækur

Sigþrúður segist sjálf bera miklar tilfinningar í garð bókannna um Einar Áskel. „Mér finnst þær algerlega stórkostlegar. Ég er aðeins of gömul til að hafa kynnst þeim sem lítið barn, en ég man samt eftir þeim sem krakki þar sem mamma mín var þá útgefandi bókanna hér á landi. Þær komu því inn á heimilið. Ég var orðin tíu ára þegar bækurnar fóru að koma út á Íslandi svo mér þótti þær vafalaust mjög barnalegar þá. En ég las þær hins vegar algerlega endalaust fyrir dætur mínar. Allar bækurnar. Og við hvern lestur urðu þær betri og betri.

Svo þarf að taka fram að bækurnar voru sérstaklega vel þýddar af Sigrúnu Árnadóttur sem er líka nýfallin frá. Hún býr til þetta fallega íslenska nafn á hann– Einar Áskell. Íslenskum lesendum finnst hann líka bara heita Einar Áskell, en hann heitir náttúrulega Alfons Åberg á sænsku. En henni tókst einkar vel að gefa honum nafn.

Hún leitaði að nafni sem væri þjált og gott, en samt pínu sérstakt. Eitthvað sem endurspeglaði sænska nafnið og gæfi þessum strák einhvern karakter. Hún var satt að segja svolítið stolt af því hvað þetta tókst vel hjá sér.

Hún vandaði sig líka sérstaklega við þýðingar á þessum bókum sem ég held að skipti mjög miklu máli fyrir stöðu þessara bóka hér á landi.“

„Afskaplega indæl manneskja“

Gunilla Bergström starfaði sem blaðamaður hjá Aftonbladet áður en hún gaf út sína fyrstu bók – Pabbi Míu flytur – árið 1971, en ári síðar kom svo út fyrsta bókin um Einar Áskel.

Bergström eignaðist tvö börn og er það yngra með einhverfu. Börnin veittu henn innblástur til að skrifa bækurnar um Bill og Bollu þar sem umfjöllunarefnið er einmitt fjölskyldulíf og einhverfa.

Sigþrúður segir að höfundaverk Gunillu Bergström nái þó að langstærstum hluta yfir bækurnar um Einar Áskell.

„Ég hitti hana einu sinni. Afskaplega indæl manneskja og mjög í stíl við bækurnar sínar. Hún passaði mjög vel við þær. Hún var greinilega mjög glögg á börn og hvernig börn upplifa heiminn og miðlar því svo fallega í þessum bókum.

Sömuleiðis, ef maður þarf að útskýra tilfinningar eða viðbrögð við hlutum, þá held ég að maður geti nánast alltaf fundið Einars Áskels bók sem tæklar það. Hvort sem það er að fara að sofa á kvöldin, eins og í Góða nótt, Einar Áskell, eða eitthvað annað. Gunilla Bergström fór svo með tímanum að skrifa um alvarlegri málefni. Má þar nefna bókina Einar Áskell og stríðspabbinn þar sem Einar Áskell eignast vin sem er flóttamaður frá einhverju ónefndu, stríðshrjáðu landi. Þannig hún veigraði sér ekkert við fjalla um alvöru mál, en gerði það alltaf á þennan ótrúlega hlýja og fallega máta.“

Alls hafa verið gefnar út 5,4 milljónir eintaka af bókum um Einar Áskell í Svíþjóð og 4,4 milljónir á erlendri grundu að því er segir á síðunni alfons.se.