Vildi gera veg Ís­lands sem mestan

Í Hafnarborg er yfirlitssýning um Guðjón Samúelsson, húsameistara ríkisins. Pétur H. Ármannsson arkitekt segir hann hafa verið mikilvægan geranda í nútímavæðingu íslensks samfélags.

Yfirlitssýning um Guðjón Samúelsson, húsameistara ríkisins, stendur nú yfir í Hafnarborg. Þar eru til sýnis frumrit teikninga, ljósmyndir og líkön af byggingum Guðjóns. Hlýða má á einu varðveittu upptökuna með rödd hans og sjá einstakt myndskeið frá árinu 1943 þar sem Guðjóni bregður fyrir. Sýningarstjórar eru Ágústa Kristófersdóttir, forstöðumaður Hafnarborgar, og Pétur H. Ármannsson arkitekt sem vinnur að bók um Guðjón sem væntanleg er á næsta ári.

Tækifæri til áhrifa

„Guðjón er sá arkitekt sem flestir Íslendingar kannast við og helstu byggingar hans eru alþekkt tákn fyrir staði og stofnanir í íslensku samfélagi. Þegar við hugsum um Akureyri sjáum við fyrir okkur kirkjuna og tröppurnar sem tengja hana við miðbæinn. Sama á við um Þingvallabæinn, skólahúsin í Reykholti og á Laugarvatni. Form sem hann mótaði eru auðkenni fyrir Háskóla Íslands, Landspítala, Listasafn Íslands, Landsbanka og Þjóðleikhús. Á seinustu árum er turn Hallgrímskirkju orðinn alþjóðlegt vörumerki Reykjavíkur,“ segir Pétur.

„Guðjóns er oftast minnst fyrir tilraunir sínar til að móta sérþjóðlegan, íslenskan byggingarstíl. Hann var þó ekki síður brautryðjandi nýrra alþjóðlegra hugmynda í húsagerð og borgarskipulagi hér á landi. Hann heillaðist snemma af hugmyndum garðbæjahreyfingarinnar um fagurfræðilegt borgarskipulag þar sem húsagerð og bæjarskipulag mynda heilsteypt listaverk. Þetta var ein af þeim stefnum sem mótuðu Guðjón á námsárunum í Kaupmannahöfn milli 1909 og 1915. Staða Guðjóns sem húsameistara ríkisins gaf honum einstakt tækifæri til áhrifa sem fáum arkitektum hefur hlotnast. En verk hans voru líka umdeild á sinni tíð og fáir listamenn hafa mátt sæta óvægnari gagnrýni.“

Mikilvægur gerandi

Einkunnarorð sýningarinnar eru tilvitnun í Guðjón: Það er ekki hægt að ala upp góða menn nema í fallegu umhverfi. Um þessi orð segir Pétur: „Þau segja mikið um manninn og kynslóðina sem hann var hluti af. Menn trúðu því að efla mætti andlega og líkamlega heilsu fólks með því að skapa fallegt og heilsusamlegt umhverfi. Þessi hugsjón bjó að baki flestu því sem Guðjón gerði. Hann beitti sér fyrir ýmsum framfaramálum, sat í fyrstu skipulagsnefnd ríkisins og skrifaði árið 1912 fyrstu fræðiritgerðina á íslensku um borgarskipulag. Skipulag bæjanna var hjartans mál Guðjóns ekki síður en húsagerðin. Sem skipulagshöfundur var hann mikilvægur gerandi í nútímavæðingu íslensks samfélags. Hann sá uppbyggingu bæjanna sem mikilvægasta verkefni sinnar kynslóðar og leitaðist við að innleiða evrópska þéttbýlismenningu í land sem verið hafði einangrað og dreif býlt bændasamfélag.

Hann var líka alltaf að tala um bæina og borgirnar sem listaverk. Við eigum honum staðsetningu Landakotskirkju að þakka. Hann bjó til þessa áhrifamiklu mynd af Skólavörðustíg með kirkjuna fyrir endanum. Hann lagði grunninn að fyrsta heildarskipulagi Reykjavíkur innan Hringbrautar og margar af fallegustu götum Reykjavíkur: Mímisvegur, Fjölnisvegur, Sjafnargata, Sólvallagata, Ásvallagata og Hringbrautin með verkamannabústöðunum eru afrakstur hugmynda hans. Þetta er að mínu mati eitt besta dæmi um það hvernig hægt er að byggja manneskjulega, þétta byggð á norðlægri breiddargráðu með gróðri og fallegum göturýmum þar sem tekið er ríkt tillit til skjólmyndunar og sólarljóss.“

Fagurfræðileg hugsun

Spurður hvað læra megi af Guðjóni í dag segir Pétur: „Það má mikið læra af áherslu hans á fagurfræðilega hugsun inn í mótun byggðar. Því miður á listræn heildarsýn undir högg að sækja í mótun umhverfis í samtímanum. Ég er ekki að tala um að menn eigi að gera eftirlíkingar af verkum Guðjóns. En við mættum taka mið af þeirri hugmynd og fallegu hugsjón að umhverfið eigi að vera listaverk og að mannúðar- og mannbætandi sjónarmið eigi að vera í forgangi við hönnun og húsagerð.“

Á sýningunni er að finna ýmsar tillögur Guðjóns sem ekki urðu að veruleika. Þar á meðal er skipulagstillaga sem hann gerði að Bolungarvík. „Hann teiknaði þar fyrirmyndar sjávarþorp í anda breskra garðbæja og gaf hverri byggingu form svo úr varð fagurfræðileg heild. Ef við ættum slíkan bæ væri hann einstakt listaverk,“ segir Pétur.

Pétur segir Guðjón með verkum sínum hafa lagt grunn að innviðum íslensks samfélags á ýmsum sviðum. „Hann teiknaði þjóðleikhús, sund- og íþróttahallir, háskóla, kirkjur, verkamannabústaði, skólahús af ýmsu tagi og alls konar byggingar. Hann hafði mikinn metnað fyrir hönd þjóðarinnar í þessu tilliti og vildi gera veg Íslands sem mestan með verkum sínum.“