Velmegun Íslands er háð alþjóðaöryggi Smári McCarthy skrifar 4. júní 2024 12:00 Forsendur íslenskrar velmegunar eru í hættu, en ekki (bara) af þeim ástæðum sem fólki kemur fyrst í hug. Staðan er sú að öll sú velmegun sem við búum við í dag varð til í kjölfar seinni heimsstyrjaldar, en við höfum vanist því að hugsa um ýmsa hvalreka sem hafa ýtt Íslandi frá því að vera fátækt örríki á norðurhjara í að vera öflugt þekkingar- og lýðræðissamfélag með lífskjör í heimsklassa. Til dæmis talar fólk um Marshallaðstoðina, síldina, orkuiðnaðinn og álið, ferðaþjónustuna, kvikmyndaiðnaðinn, og fjöldann allan af tæknifyrirtækjum í heilbrigðis- og lyfjageiranum, tölvugeiranum. Sjaldnar er þó talað um hvað gerir þetta allt saman mögulegt. Frá enda seinni heimstyrjaldar hefur svokallaður “glóbalismi” – alþjóðahyggja – verið við lýði. Sumir halda að umrædd alþjóðahyggja sé einhverskonar illt samsæri rekið í þágu auðmanna, en raunin er að alþjóðahyggjan er fyrst og fremst pólitískt samkomulag um nokkur atriði, einkum að ríki geti stundað sífellt frjálsari viðskipti sín á milli, og að tryggja skuli frið á heimshöfunum svo að vörurnar tengt þeim viðskiptum geti farið með ódýrum og öruggum hætti milli staða. Í krafti þessa fyrirkomulags fara tæplega 119 þúsund farskip um heim allan og flytja rúmlega 11 milljarða tonna af vörum árlega, á ótrúlega lágu verði miðað við umfang, og að öllu jöfnu gengur þetta merkilega skammlaust fyrir sig. En spyrja má: Hver á að tryggja þann frið á heimshöfunum? Síðustu 79 árin hafa Bandaríkin einkum séð um það, með fulltingi ýmissa annarra landa, með því að beita stærsta sjóher heims til að tryggja almennt öryggi í far- og farmflutningum. Þegar víðtæk keðja skipa kemst heilu og höldnu með bíla frá Japan og Kóreu, síma og raftæki frá Kína og Taívan, olíuvörur frá miðausturlöndum eða norðursjó, og allskonar matvöru alls staðar að í heiminum til Íslands og annarra landa, þrátt fyrir deilur og stríð milli ríkja, hryðjuverkahópa, sjóræningja og svo framvegis, þá er það þeim verndarhjúpi að þakka að miklu leyti. Það gleymist oft að öldum saman voru skip á úthöfunum tíð fórnarlömb árása og sjórána. Og meðan það vissulega gerist enn, þá er núverandi öryggisumhverfi gjörólíkt því sem áður var. Vandamálið er að þessi verndarhjúpur byggir að miklu leyti á því að flotinn sé til staðar til að vernda skipin. Ef flotinn er ekki til staðar, þá er verndarhjúpurinn ekki til staðar, og þá verða viðskiptin fljótt miklu dýrari og flóknari. Við fengum smjörþef af því í vetur, þegar Húta-liðar í Jemen tóku að skjóta eldflaugum að flutningaskipum, með þeim afleiðingum að mörg fyrirtæki ákváðu að beina skipunum suður fyrir Afríku frekar en að taka þá áhættu á að fara um Rauða hafið og Suez-skurðinn. Þetta lengir flutningstíma, sem leiðir af sér samdrátt á heildarmagni flutninga sem geta átt sér stað með sama farskipaflota. Þetta mun líklegast leiða af sér samdrátt á heildarflutningum og aukningu á eftirspurn eftir flutningsplássi, sem leiðir til hækkaðs flutningsverðs. Þá mun aukin áhætta í skipaflutningum hækka kostnað trygginga í leiðinni. Undanfarna áratugi hafa bandarísk stjórnmál í sífellt meira mæli leitað inn á við, og meðal afleiðinga þess er þverrandi áhugi Bandarískra yfirvalda á að kosta risavaxinn flota til að tryggja öryggi á heimshöfunum, og þar með niðurgreiða stóran hluta af vöruviðskiptum heimsins. Blanda af aukinni efnahagslegri þjóðernishyggju þar, stríðsþreytu eftir misheppnaðan stríðsrekstur í Írak og Afghanistan, og aukinni áherslu á að efla framleiðslu innanlands, svo ekki sé talað um uppgang Trumpisma, hefur gert það að verkum að flotar Bandaríkjanna og annarra landa hafa minnkað um meira en helming síðustu þrjá áratugina, og verkefni þeirra hafa breyst töluvert um leið. Það er ekki útséð ennþá hvort þetta komi til með að leiða af sér afturhvarf til fyrri tíma, eða þá að hvaða leyti, en það væri gagnlegt fyrir Ísland sem ríki sem byggir tilveru sína á frjálsum viðskiptum og öruggum farmflutningum að gera sér grein fyrir því að fjarað getur hratt undan velmeguninni ef verndarhjúpurinn bregst. Hvernig nákvæmlega íslenska ríkið ætti að bregðast við þeirri hættu er opin spurning. Ágæt byrjun væri að kortleggja að hversu miklu leyti innflutningur til Íslands og útflutningur frá Íslandi fer að jafnaði um mismunandi svæði og búa til áhættumatslíkan fyrir svæðin. Í kjölfarið mætti byrja að efla íslenska framleiðslu til að skipta út innflutningi (e. import substitution) á þeim sviðum þar sem það er mögulegt og efnahagslega fýsilegt. Þá mættu stjórnvöld beita sér fyrir því á alþjóðagrundvelli að vesturlönd eða jafnvel öll ríki taki sig saman um að halda verndarhjúpnum gangandi. Það gæti auðvitað kallað á að Ísland leggi eitthvað til málanna líka. Ísland hefur áratugum saman státað sig af því að vera friðsöm þjóð, og við megum alveg vera stolt af því að vera friðelskandi land sem hefur beitt sér fyrir friði. En við megum aldrei gleyma því að friðurinn er tryggður með alþjóðlegu öryggissamstarfi. Öryggi okkar, sem við byggjum tilveru okkar á, er grundvallað á niðurgreiðslu annarra ríkja, aðallega Bandaríkjanna. Það öryggi er háð pólitískum ákvörðunum sem við höfum lítið sem ekkert um að segja. Ef hætta er á að það geti breyst þurfum við að bregðast við og verja okkar þjóðaröryggishagsmuni. Við gerum það best með því að halda merkjum alþjóðahyggjunnar á lofti. Höfundur er framkvæmdarstjóri Ecosophy og fyrrum Alþingismaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Smári McCarthy Öryggis- og varnarmál Mest lesið Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein Skoðun Skoðun Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson skrifar Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson skrifar Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld, virðið frumbyggjaréttinn í íslensku samfélagi Sæmundur Einarsson skrifar Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Sjá meira
Forsendur íslenskrar velmegunar eru í hættu, en ekki (bara) af þeim ástæðum sem fólki kemur fyrst í hug. Staðan er sú að öll sú velmegun sem við búum við í dag varð til í kjölfar seinni heimsstyrjaldar, en við höfum vanist því að hugsa um ýmsa hvalreka sem hafa ýtt Íslandi frá því að vera fátækt örríki á norðurhjara í að vera öflugt þekkingar- og lýðræðissamfélag með lífskjör í heimsklassa. Til dæmis talar fólk um Marshallaðstoðina, síldina, orkuiðnaðinn og álið, ferðaþjónustuna, kvikmyndaiðnaðinn, og fjöldann allan af tæknifyrirtækjum í heilbrigðis- og lyfjageiranum, tölvugeiranum. Sjaldnar er þó talað um hvað gerir þetta allt saman mögulegt. Frá enda seinni heimstyrjaldar hefur svokallaður “glóbalismi” – alþjóðahyggja – verið við lýði. Sumir halda að umrædd alþjóðahyggja sé einhverskonar illt samsæri rekið í þágu auðmanna, en raunin er að alþjóðahyggjan er fyrst og fremst pólitískt samkomulag um nokkur atriði, einkum að ríki geti stundað sífellt frjálsari viðskipti sín á milli, og að tryggja skuli frið á heimshöfunum svo að vörurnar tengt þeim viðskiptum geti farið með ódýrum og öruggum hætti milli staða. Í krafti þessa fyrirkomulags fara tæplega 119 þúsund farskip um heim allan og flytja rúmlega 11 milljarða tonna af vörum árlega, á ótrúlega lágu verði miðað við umfang, og að öllu jöfnu gengur þetta merkilega skammlaust fyrir sig. En spyrja má: Hver á að tryggja þann frið á heimshöfunum? Síðustu 79 árin hafa Bandaríkin einkum séð um það, með fulltingi ýmissa annarra landa, með því að beita stærsta sjóher heims til að tryggja almennt öryggi í far- og farmflutningum. Þegar víðtæk keðja skipa kemst heilu og höldnu með bíla frá Japan og Kóreu, síma og raftæki frá Kína og Taívan, olíuvörur frá miðausturlöndum eða norðursjó, og allskonar matvöru alls staðar að í heiminum til Íslands og annarra landa, þrátt fyrir deilur og stríð milli ríkja, hryðjuverkahópa, sjóræningja og svo framvegis, þá er það þeim verndarhjúpi að þakka að miklu leyti. Það gleymist oft að öldum saman voru skip á úthöfunum tíð fórnarlömb árása og sjórána. Og meðan það vissulega gerist enn, þá er núverandi öryggisumhverfi gjörólíkt því sem áður var. Vandamálið er að þessi verndarhjúpur byggir að miklu leyti á því að flotinn sé til staðar til að vernda skipin. Ef flotinn er ekki til staðar, þá er verndarhjúpurinn ekki til staðar, og þá verða viðskiptin fljótt miklu dýrari og flóknari. Við fengum smjörþef af því í vetur, þegar Húta-liðar í Jemen tóku að skjóta eldflaugum að flutningaskipum, með þeim afleiðingum að mörg fyrirtæki ákváðu að beina skipunum suður fyrir Afríku frekar en að taka þá áhættu á að fara um Rauða hafið og Suez-skurðinn. Þetta lengir flutningstíma, sem leiðir af sér samdrátt á heildarmagni flutninga sem geta átt sér stað með sama farskipaflota. Þetta mun líklegast leiða af sér samdrátt á heildarflutningum og aukningu á eftirspurn eftir flutningsplássi, sem leiðir til hækkaðs flutningsverðs. Þá mun aukin áhætta í skipaflutningum hækka kostnað trygginga í leiðinni. Undanfarna áratugi hafa bandarísk stjórnmál í sífellt meira mæli leitað inn á við, og meðal afleiðinga þess er þverrandi áhugi Bandarískra yfirvalda á að kosta risavaxinn flota til að tryggja öryggi á heimshöfunum, og þar með niðurgreiða stóran hluta af vöruviðskiptum heimsins. Blanda af aukinni efnahagslegri þjóðernishyggju þar, stríðsþreytu eftir misheppnaðan stríðsrekstur í Írak og Afghanistan, og aukinni áherslu á að efla framleiðslu innanlands, svo ekki sé talað um uppgang Trumpisma, hefur gert það að verkum að flotar Bandaríkjanna og annarra landa hafa minnkað um meira en helming síðustu þrjá áratugina, og verkefni þeirra hafa breyst töluvert um leið. Það er ekki útséð ennþá hvort þetta komi til með að leiða af sér afturhvarf til fyrri tíma, eða þá að hvaða leyti, en það væri gagnlegt fyrir Ísland sem ríki sem byggir tilveru sína á frjálsum viðskiptum og öruggum farmflutningum að gera sér grein fyrir því að fjarað getur hratt undan velmeguninni ef verndarhjúpurinn bregst. Hvernig nákvæmlega íslenska ríkið ætti að bregðast við þeirri hættu er opin spurning. Ágæt byrjun væri að kortleggja að hversu miklu leyti innflutningur til Íslands og útflutningur frá Íslandi fer að jafnaði um mismunandi svæði og búa til áhættumatslíkan fyrir svæðin. Í kjölfarið mætti byrja að efla íslenska framleiðslu til að skipta út innflutningi (e. import substitution) á þeim sviðum þar sem það er mögulegt og efnahagslega fýsilegt. Þá mættu stjórnvöld beita sér fyrir því á alþjóðagrundvelli að vesturlönd eða jafnvel öll ríki taki sig saman um að halda verndarhjúpnum gangandi. Það gæti auðvitað kallað á að Ísland leggi eitthvað til málanna líka. Ísland hefur áratugum saman státað sig af því að vera friðsöm þjóð, og við megum alveg vera stolt af því að vera friðelskandi land sem hefur beitt sér fyrir friði. En við megum aldrei gleyma því að friðurinn er tryggður með alþjóðlegu öryggissamstarfi. Öryggi okkar, sem við byggjum tilveru okkar á, er grundvallað á niðurgreiðslu annarra ríkja, aðallega Bandaríkjanna. Það öryggi er háð pólitískum ákvörðunum sem við höfum lítið sem ekkert um að segja. Ef hætta er á að það geti breyst þurfum við að bregðast við og verja okkar þjóðaröryggishagsmuni. Við gerum það best með því að halda merkjum alþjóðahyggjunnar á lofti. Höfundur er framkvæmdarstjóri Ecosophy og fyrrum Alþingismaður.
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun