Vofa húsagans býsnast enn Haukur Már Helgason skrifar 31. maí 2024 12:01 Árið 1995 urðu tímamót á Íslandi þegar tjáningarfrelsi var lögleitt að því leyti sem kannski mestu máli skiptir: þá varð íbúum landsins frjálst að gagnrýna embættismenn. Nánar til tekið var 108. grein hegningarlaga fjarlægð en hún hljómaði svo: „Hver, sem hefur í frammi skammaryrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum við opinberan starfsmann, þegar hann er að gegna skyldustarfi sínu, eða við hann eða um hann út af því, skal sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 3 árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé, varðar sektum, ef hún er borin fram á ótilhlýðilegan hátt.“ Þótt sönnuð sé. Embættismenn – það voru þá þingmenn, ráðherrar, skrifstofustjórar, lögreglumenn, lögreglustjórar og sýslumenn, saksóknarar og dómarar, fangelsismálastjóri, fangaverðir, prestar … þessa hópa var ef til vill ekki með öllu bannað að gagnrýna en störf þeirra var bannað að gagnrýna „á ótilhlýðilegan hátt“, jafnvel þó að sönnur hefðu verið færðar á inntak gagnrýninnar. Í þessari mynd var 108. greinin 55 ára gömul þegar hún var loks felld burt, samin við gerð Almennra hegningarlaga sem tóku gildi árið 1940. Inntakið átti sér þó dýpri rætur. Með Tilskipun um húsagann sem tók gildi árið 1746 var húsbændum landsins gert skylt að „áminna sín börn og hjú“ um að „tala sín á milli um Guðrækilega og uppbyggilega hluti“ eða „annað það sem ærlegt er og rétt kristnum manni sæmilegt“ en „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum historium eða svokölluðum sögum, og amorsvísum, eða rímum“. Á þeim tíma var ekkert lögreglulið í landinu en landsmönnum öllum gert að sinna löggæslu samkvæmt goggunarröð sem náði frá æðstu embættum niður til sýslumanna, gegnum húsbændur inn á heimilin, og ef eitthvað skyldi út af bregða, ef einhver yrði uppvís að því að segja sögur eða fara með ósæmileg gamanmál, þá „álitist þeir með gapastokknum eftir undangengna aðvörun og gagni það ekki, þá með hærra og harðara straffi“. Síðan eru liðin 278 ár og þessu oki hefur verið smálétt af íbúum landsins. Stærstu skrefin í þá átt hafa verið stigin með réttarbótum frá útlöndum. Burtfelling 108. greinarinnar var eitt slíkt skref. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson rithöfundur tvær blaðagreinar þar sem hann greindi frá frásögnum sem hann hafði heyrt af lögregluofbeldi í Reykjavík. Á grundvelli 108. greinarinnar var Þorgeir dæmdur fyrir þessar greinar, meðal annars vegna orðalagsins „einkennisklædd villidýr“, sem þar birtist, ásamt orðunum „einkennisbúin óargadýr“, „lögregluhrottar“ og fleira. Það vildi svo heppilega til að Þorgeir þekkti til réttar síns, ekki aðeins samkvæmt íslenskum lögum heldur hugmyndinni um mannréttindi, almennt, og Mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega. Hann höfðaði því mál gegn íslenska ríkinu fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, varði raunar um áratug í þann málarekstur, þar til hann hafði þar fullan sigur, sem leiddi loks til þessarar lagabreytingar. Í huga íslenskrar valdastéttar var Þorgeir á þessum tíma alls ekki skemmtilegur maður. Þetta rifjaðist upp fyrir mér á dögunum, ekki í fyrsta sinn en í nýju samhengi, þegar ég sat við lestur sagnfræðirita sem eiga það sameiginlegt að birta vandaða heimildavinnu en draga af þeim undarlega afmarkaðar og hófstilltar ályktanir. Allt í einu rann upp fyrir mér ljós: 108. grein hegningarlaga hafði auðvitað ekki bara áhrif á blaðamenn og rithöfunda heldur líka á störf sagnfræðinga. Ef til vill var ekki hvert einasta sagnfræðirit sem birtist fyrir árið 1995 heft af þeirri tilhlýðilegu kurteisi sem lögin kröfðust en líklega er þó vert að gruna þau öll um það. Þá hafa lögin áreiðanlega ekki verið ein að verki – lög eru þá fyrst orðin rótgróin þegar þorri fólks tekur ekki eftir að það fylgir þeim, upplifir þau sem náttúrulega staðreynd um góða siði og rétta breytni. Sérstaklega skemmtilegt fólk. Sú óhóflega kurteisi, stundum undirgefni, sem annars vönduð sagnfræðirit eiga til að sýna í garð valdamanna, lífs og liðinna – sú tilhneiging, andspænis vafa, að gera ráð fyrir að embættismenn og stofnanir hafi haft góðar og gildar – ef ekki beint réttmætar þá skiljanlegar – ástæður fyrir hverri sinni gjörð, sú slagsíða var einfaldlega lögbundin. Að einhverju leyti geta þess háttar skorður kannski verið frjósamar fyrir bókmenntir. Sumir segja að svona höft séu kjöraðstæður fyrir svolítið barrokk eða orðskrúð, því þá þarf að leita krókaleiðanna til að segja hlutina samt. En þau eru sannarlega ekki holl fyrir samfélagsumræðu, eða þá beitingu orða sem er ætlað að breyta einhverju. Að nafninu til hefur okkur nú, í 29 ár, verið frjálst að tala skýrt um fólk með völd. En gamlir vanar breytast hægt og enn getur margt verið í húfi, þó að fangelsisrefsing liggi ekki við, að fylgja þeim viðmiðum sem segjast vera sjálfsögð kurteisi og mannasiðir. Enn er til fólk sem blöskrar, þykir taka út fyrir allan þjófabálk, þegar annað fólk talar skýrt, reynir ekki einu sinni að vera skemmtilegt. Vofa húsagans stingur nú upp kollinum, eina ferðina enn, í kringum forsetakosningar. Sameiginlegt verkefni okkar hinna er að halda til streitu þessu ólokna verkefni sem við köllum nútíma. Höfundur er rithöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Forsetakosningar 2024 Skoðun: Forsetakosningar 2024 Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir Skoðun Afleiðingar verkfallsaðgerða á minnstu börnin - krafa um svör Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir Skoðun Ólögleg meðvirkni lækna Teitur Ari Theodórsson Skoðun Verklausi milljónakennarinn Þórunn Sveinbjarnardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Húsnæðis- og skipulagsmál Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson skrifar Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Skattlögð þegar við þénum, eigum og eyðum Aron H. Steinsson skrifar Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson skrifar Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist skrifar Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Kyrrstöðuna verður að rjúfa! Lausn fyrir verðandi innviðaráðherra Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Íslenskan og menningararfurinn Sólveig Dagmar Þórisdóttir skrifar Skoðun Mannúðlegri úrræði Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Læknar á landsbyggðinni Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Íslensk verðtrygging á mannamáli! Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun Varðhundar kerfisins Lára Herborg Ólafsdóttir skrifar Skoðun Mótum stefnu um iðn- og tæknimenntun á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Kolkrabbinn og fjármálafjötrar Íslands Ágústa Árnadóttir skrifar Sjá meira
Árið 1995 urðu tímamót á Íslandi þegar tjáningarfrelsi var lögleitt að því leyti sem kannski mestu máli skiptir: þá varð íbúum landsins frjálst að gagnrýna embættismenn. Nánar til tekið var 108. grein hegningarlaga fjarlægð en hún hljómaði svo: „Hver, sem hefur í frammi skammaryrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum við opinberan starfsmann, þegar hann er að gegna skyldustarfi sínu, eða við hann eða um hann út af því, skal sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 3 árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé, varðar sektum, ef hún er borin fram á ótilhlýðilegan hátt.“ Þótt sönnuð sé. Embættismenn – það voru þá þingmenn, ráðherrar, skrifstofustjórar, lögreglumenn, lögreglustjórar og sýslumenn, saksóknarar og dómarar, fangelsismálastjóri, fangaverðir, prestar … þessa hópa var ef til vill ekki með öllu bannað að gagnrýna en störf þeirra var bannað að gagnrýna „á ótilhlýðilegan hátt“, jafnvel þó að sönnur hefðu verið færðar á inntak gagnrýninnar. Í þessari mynd var 108. greinin 55 ára gömul þegar hún var loks felld burt, samin við gerð Almennra hegningarlaga sem tóku gildi árið 1940. Inntakið átti sér þó dýpri rætur. Með Tilskipun um húsagann sem tók gildi árið 1746 var húsbændum landsins gert skylt að „áminna sín börn og hjú“ um að „tala sín á milli um Guðrækilega og uppbyggilega hluti“ eða „annað það sem ærlegt er og rétt kristnum manni sæmilegt“ en „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum historium eða svokölluðum sögum, og amorsvísum, eða rímum“. Á þeim tíma var ekkert lögreglulið í landinu en landsmönnum öllum gert að sinna löggæslu samkvæmt goggunarröð sem náði frá æðstu embættum niður til sýslumanna, gegnum húsbændur inn á heimilin, og ef eitthvað skyldi út af bregða, ef einhver yrði uppvís að því að segja sögur eða fara með ósæmileg gamanmál, þá „álitist þeir með gapastokknum eftir undangengna aðvörun og gagni það ekki, þá með hærra og harðara straffi“. Síðan eru liðin 278 ár og þessu oki hefur verið smálétt af íbúum landsins. Stærstu skrefin í þá átt hafa verið stigin með réttarbótum frá útlöndum. Burtfelling 108. greinarinnar var eitt slíkt skref. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson rithöfundur tvær blaðagreinar þar sem hann greindi frá frásögnum sem hann hafði heyrt af lögregluofbeldi í Reykjavík. Á grundvelli 108. greinarinnar var Þorgeir dæmdur fyrir þessar greinar, meðal annars vegna orðalagsins „einkennisklædd villidýr“, sem þar birtist, ásamt orðunum „einkennisbúin óargadýr“, „lögregluhrottar“ og fleira. Það vildi svo heppilega til að Þorgeir þekkti til réttar síns, ekki aðeins samkvæmt íslenskum lögum heldur hugmyndinni um mannréttindi, almennt, og Mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega. Hann höfðaði því mál gegn íslenska ríkinu fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, varði raunar um áratug í þann málarekstur, þar til hann hafði þar fullan sigur, sem leiddi loks til þessarar lagabreytingar. Í huga íslenskrar valdastéttar var Þorgeir á þessum tíma alls ekki skemmtilegur maður. Þetta rifjaðist upp fyrir mér á dögunum, ekki í fyrsta sinn en í nýju samhengi, þegar ég sat við lestur sagnfræðirita sem eiga það sameiginlegt að birta vandaða heimildavinnu en draga af þeim undarlega afmarkaðar og hófstilltar ályktanir. Allt í einu rann upp fyrir mér ljós: 108. grein hegningarlaga hafði auðvitað ekki bara áhrif á blaðamenn og rithöfunda heldur líka á störf sagnfræðinga. Ef til vill var ekki hvert einasta sagnfræðirit sem birtist fyrir árið 1995 heft af þeirri tilhlýðilegu kurteisi sem lögin kröfðust en líklega er þó vert að gruna þau öll um það. Þá hafa lögin áreiðanlega ekki verið ein að verki – lög eru þá fyrst orðin rótgróin þegar þorri fólks tekur ekki eftir að það fylgir þeim, upplifir þau sem náttúrulega staðreynd um góða siði og rétta breytni. Sérstaklega skemmtilegt fólk. Sú óhóflega kurteisi, stundum undirgefni, sem annars vönduð sagnfræðirit eiga til að sýna í garð valdamanna, lífs og liðinna – sú tilhneiging, andspænis vafa, að gera ráð fyrir að embættismenn og stofnanir hafi haft góðar og gildar – ef ekki beint réttmætar þá skiljanlegar – ástæður fyrir hverri sinni gjörð, sú slagsíða var einfaldlega lögbundin. Að einhverju leyti geta þess háttar skorður kannski verið frjósamar fyrir bókmenntir. Sumir segja að svona höft séu kjöraðstæður fyrir svolítið barrokk eða orðskrúð, því þá þarf að leita krókaleiðanna til að segja hlutina samt. En þau eru sannarlega ekki holl fyrir samfélagsumræðu, eða þá beitingu orða sem er ætlað að breyta einhverju. Að nafninu til hefur okkur nú, í 29 ár, verið frjálst að tala skýrt um fólk með völd. En gamlir vanar breytast hægt og enn getur margt verið í húfi, þó að fangelsisrefsing liggi ekki við, að fylgja þeim viðmiðum sem segjast vera sjálfsögð kurteisi og mannasiðir. Enn er til fólk sem blöskrar, þykir taka út fyrir allan þjófabálk, þegar annað fólk talar skýrt, reynir ekki einu sinni að vera skemmtilegt. Vofa húsagans stingur nú upp kollinum, eina ferðina enn, í kringum forsetakosningar. Sameiginlegt verkefni okkar hinna er að halda til streitu þessu ólokna verkefni sem við köllum nútíma. Höfundur er rithöfundur.
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar
Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar
Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson skrifar