Vofa húsagans býsnast enn Haukur Már Helgason skrifar 31. maí 2024 12:01 Árið 1995 urðu tímamót á Íslandi þegar tjáningarfrelsi var lögleitt að því leyti sem kannski mestu máli skiptir: þá varð íbúum landsins frjálst að gagnrýna embættismenn. Nánar til tekið var 108. grein hegningarlaga fjarlægð en hún hljómaði svo: „Hver, sem hefur í frammi skammaryrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum við opinberan starfsmann, þegar hann er að gegna skyldustarfi sínu, eða við hann eða um hann út af því, skal sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 3 árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé, varðar sektum, ef hún er borin fram á ótilhlýðilegan hátt.“ Þótt sönnuð sé. Embættismenn – það voru þá þingmenn, ráðherrar, skrifstofustjórar, lögreglumenn, lögreglustjórar og sýslumenn, saksóknarar og dómarar, fangelsismálastjóri, fangaverðir, prestar … þessa hópa var ef til vill ekki með öllu bannað að gagnrýna en störf þeirra var bannað að gagnrýna „á ótilhlýðilegan hátt“, jafnvel þó að sönnur hefðu verið færðar á inntak gagnrýninnar. Í þessari mynd var 108. greinin 55 ára gömul þegar hún var loks felld burt, samin við gerð Almennra hegningarlaga sem tóku gildi árið 1940. Inntakið átti sér þó dýpri rætur. Með Tilskipun um húsagann sem tók gildi árið 1746 var húsbændum landsins gert skylt að „áminna sín börn og hjú“ um að „tala sín á milli um Guðrækilega og uppbyggilega hluti“ eða „annað það sem ærlegt er og rétt kristnum manni sæmilegt“ en „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum historium eða svokölluðum sögum, og amorsvísum, eða rímum“. Á þeim tíma var ekkert lögreglulið í landinu en landsmönnum öllum gert að sinna löggæslu samkvæmt goggunarröð sem náði frá æðstu embættum niður til sýslumanna, gegnum húsbændur inn á heimilin, og ef eitthvað skyldi út af bregða, ef einhver yrði uppvís að því að segja sögur eða fara með ósæmileg gamanmál, þá „álitist þeir með gapastokknum eftir undangengna aðvörun og gagni það ekki, þá með hærra og harðara straffi“. Síðan eru liðin 278 ár og þessu oki hefur verið smálétt af íbúum landsins. Stærstu skrefin í þá átt hafa verið stigin með réttarbótum frá útlöndum. Burtfelling 108. greinarinnar var eitt slíkt skref. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson rithöfundur tvær blaðagreinar þar sem hann greindi frá frásögnum sem hann hafði heyrt af lögregluofbeldi í Reykjavík. Á grundvelli 108. greinarinnar var Þorgeir dæmdur fyrir þessar greinar, meðal annars vegna orðalagsins „einkennisklædd villidýr“, sem þar birtist, ásamt orðunum „einkennisbúin óargadýr“, „lögregluhrottar“ og fleira. Það vildi svo heppilega til að Þorgeir þekkti til réttar síns, ekki aðeins samkvæmt íslenskum lögum heldur hugmyndinni um mannréttindi, almennt, og Mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega. Hann höfðaði því mál gegn íslenska ríkinu fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, varði raunar um áratug í þann málarekstur, þar til hann hafði þar fullan sigur, sem leiddi loks til þessarar lagabreytingar. Í huga íslenskrar valdastéttar var Þorgeir á þessum tíma alls ekki skemmtilegur maður. Þetta rifjaðist upp fyrir mér á dögunum, ekki í fyrsta sinn en í nýju samhengi, þegar ég sat við lestur sagnfræðirita sem eiga það sameiginlegt að birta vandaða heimildavinnu en draga af þeim undarlega afmarkaðar og hófstilltar ályktanir. Allt í einu rann upp fyrir mér ljós: 108. grein hegningarlaga hafði auðvitað ekki bara áhrif á blaðamenn og rithöfunda heldur líka á störf sagnfræðinga. Ef til vill var ekki hvert einasta sagnfræðirit sem birtist fyrir árið 1995 heft af þeirri tilhlýðilegu kurteisi sem lögin kröfðust en líklega er þó vert að gruna þau öll um það. Þá hafa lögin áreiðanlega ekki verið ein að verki – lög eru þá fyrst orðin rótgróin þegar þorri fólks tekur ekki eftir að það fylgir þeim, upplifir þau sem náttúrulega staðreynd um góða siði og rétta breytni. Sérstaklega skemmtilegt fólk. Sú óhóflega kurteisi, stundum undirgefni, sem annars vönduð sagnfræðirit eiga til að sýna í garð valdamanna, lífs og liðinna – sú tilhneiging, andspænis vafa, að gera ráð fyrir að embættismenn og stofnanir hafi haft góðar og gildar – ef ekki beint réttmætar þá skiljanlegar – ástæður fyrir hverri sinni gjörð, sú slagsíða var einfaldlega lögbundin. Að einhverju leyti geta þess háttar skorður kannski verið frjósamar fyrir bókmenntir. Sumir segja að svona höft séu kjöraðstæður fyrir svolítið barrokk eða orðskrúð, því þá þarf að leita krókaleiðanna til að segja hlutina samt. En þau eru sannarlega ekki holl fyrir samfélagsumræðu, eða þá beitingu orða sem er ætlað að breyta einhverju. Að nafninu til hefur okkur nú, í 29 ár, verið frjálst að tala skýrt um fólk með völd. En gamlir vanar breytast hægt og enn getur margt verið í húfi, þó að fangelsisrefsing liggi ekki við, að fylgja þeim viðmiðum sem segjast vera sjálfsögð kurteisi og mannasiðir. Enn er til fólk sem blöskrar, þykir taka út fyrir allan þjófabálk, þegar annað fólk talar skýrt, reynir ekki einu sinni að vera skemmtilegt. Vofa húsagans stingur nú upp kollinum, eina ferðina enn, í kringum forsetakosningar. Sameiginlegt verkefni okkar hinna er að halda til streitu þessu ólokna verkefni sem við köllum nútíma. Höfundur er rithöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Forsetakosningar 2024 Skoðun: Forsetakosningar 2024 Mest lesið Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson skrifar Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson skrifar Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld, virðið frumbyggjaréttinn í íslensku samfélagi Sæmundur Einarsson skrifar Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Hvað er vandamálið? Alexandra Briem skrifar Skoðun Au pair fyrirkomulagið – barn síns tíma? Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Fontur – hiti þrjú stig Stefán Steingrímur Bergsson skrifar Skoðun Bankinn gefur, bankinn tekur Breki Karlsson skrifar Sjá meira
Árið 1995 urðu tímamót á Íslandi þegar tjáningarfrelsi var lögleitt að því leyti sem kannski mestu máli skiptir: þá varð íbúum landsins frjálst að gagnrýna embættismenn. Nánar til tekið var 108. grein hegningarlaga fjarlægð en hún hljómaði svo: „Hver, sem hefur í frammi skammaryrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum við opinberan starfsmann, þegar hann er að gegna skyldustarfi sínu, eða við hann eða um hann út af því, skal sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 3 árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé, varðar sektum, ef hún er borin fram á ótilhlýðilegan hátt.“ Þótt sönnuð sé. Embættismenn – það voru þá þingmenn, ráðherrar, skrifstofustjórar, lögreglumenn, lögreglustjórar og sýslumenn, saksóknarar og dómarar, fangelsismálastjóri, fangaverðir, prestar … þessa hópa var ef til vill ekki með öllu bannað að gagnrýna en störf þeirra var bannað að gagnrýna „á ótilhlýðilegan hátt“, jafnvel þó að sönnur hefðu verið færðar á inntak gagnrýninnar. Í þessari mynd var 108. greinin 55 ára gömul þegar hún var loks felld burt, samin við gerð Almennra hegningarlaga sem tóku gildi árið 1940. Inntakið átti sér þó dýpri rætur. Með Tilskipun um húsagann sem tók gildi árið 1746 var húsbændum landsins gert skylt að „áminna sín börn og hjú“ um að „tala sín á milli um Guðrækilega og uppbyggilega hluti“ eða „annað það sem ærlegt er og rétt kristnum manni sæmilegt“ en „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum historium eða svokölluðum sögum, og amorsvísum, eða rímum“. Á þeim tíma var ekkert lögreglulið í landinu en landsmönnum öllum gert að sinna löggæslu samkvæmt goggunarröð sem náði frá æðstu embættum niður til sýslumanna, gegnum húsbændur inn á heimilin, og ef eitthvað skyldi út af bregða, ef einhver yrði uppvís að því að segja sögur eða fara með ósæmileg gamanmál, þá „álitist þeir með gapastokknum eftir undangengna aðvörun og gagni það ekki, þá með hærra og harðara straffi“. Síðan eru liðin 278 ár og þessu oki hefur verið smálétt af íbúum landsins. Stærstu skrefin í þá átt hafa verið stigin með réttarbótum frá útlöndum. Burtfelling 108. greinarinnar var eitt slíkt skref. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson rithöfundur tvær blaðagreinar þar sem hann greindi frá frásögnum sem hann hafði heyrt af lögregluofbeldi í Reykjavík. Á grundvelli 108. greinarinnar var Þorgeir dæmdur fyrir þessar greinar, meðal annars vegna orðalagsins „einkennisklædd villidýr“, sem þar birtist, ásamt orðunum „einkennisbúin óargadýr“, „lögregluhrottar“ og fleira. Það vildi svo heppilega til að Þorgeir þekkti til réttar síns, ekki aðeins samkvæmt íslenskum lögum heldur hugmyndinni um mannréttindi, almennt, og Mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega. Hann höfðaði því mál gegn íslenska ríkinu fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, varði raunar um áratug í þann málarekstur, þar til hann hafði þar fullan sigur, sem leiddi loks til þessarar lagabreytingar. Í huga íslenskrar valdastéttar var Þorgeir á þessum tíma alls ekki skemmtilegur maður. Þetta rifjaðist upp fyrir mér á dögunum, ekki í fyrsta sinn en í nýju samhengi, þegar ég sat við lestur sagnfræðirita sem eiga það sameiginlegt að birta vandaða heimildavinnu en draga af þeim undarlega afmarkaðar og hófstilltar ályktanir. Allt í einu rann upp fyrir mér ljós: 108. grein hegningarlaga hafði auðvitað ekki bara áhrif á blaðamenn og rithöfunda heldur líka á störf sagnfræðinga. Ef til vill var ekki hvert einasta sagnfræðirit sem birtist fyrir árið 1995 heft af þeirri tilhlýðilegu kurteisi sem lögin kröfðust en líklega er þó vert að gruna þau öll um það. Þá hafa lögin áreiðanlega ekki verið ein að verki – lög eru þá fyrst orðin rótgróin þegar þorri fólks tekur ekki eftir að það fylgir þeim, upplifir þau sem náttúrulega staðreynd um góða siði og rétta breytni. Sérstaklega skemmtilegt fólk. Sú óhóflega kurteisi, stundum undirgefni, sem annars vönduð sagnfræðirit eiga til að sýna í garð valdamanna, lífs og liðinna – sú tilhneiging, andspænis vafa, að gera ráð fyrir að embættismenn og stofnanir hafi haft góðar og gildar – ef ekki beint réttmætar þá skiljanlegar – ástæður fyrir hverri sinni gjörð, sú slagsíða var einfaldlega lögbundin. Að einhverju leyti geta þess háttar skorður kannski verið frjósamar fyrir bókmenntir. Sumir segja að svona höft séu kjöraðstæður fyrir svolítið barrokk eða orðskrúð, því þá þarf að leita krókaleiðanna til að segja hlutina samt. En þau eru sannarlega ekki holl fyrir samfélagsumræðu, eða þá beitingu orða sem er ætlað að breyta einhverju. Að nafninu til hefur okkur nú, í 29 ár, verið frjálst að tala skýrt um fólk með völd. En gamlir vanar breytast hægt og enn getur margt verið í húfi, þó að fangelsisrefsing liggi ekki við, að fylgja þeim viðmiðum sem segjast vera sjálfsögð kurteisi og mannasiðir. Enn er til fólk sem blöskrar, þykir taka út fyrir allan þjófabálk, þegar annað fólk talar skýrt, reynir ekki einu sinni að vera skemmtilegt. Vofa húsagans stingur nú upp kollinum, eina ferðina enn, í kringum forsetakosningar. Sameiginlegt verkefni okkar hinna er að halda til streitu þessu ólokna verkefni sem við köllum nútíma. Höfundur er rithöfundur.
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun