Viltu lægri vexti? Anna Hrefna Ingimundardóttir skrifar 19. júní 2023 16:01 Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu. Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun? Af hverju er Ísland sérstakt? Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum. Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu. Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum. Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022: “Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.” Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk. Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá. Verðbólga og vextir haldast í hendur Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt. Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni. Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við. Höfundur er starfandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Anna Hrefna Ingimundardóttir Efnahagsmál Kjaramál Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Sjá meira
Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu. Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun? Af hverju er Ísland sérstakt? Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum. Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu. Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum. Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022: “Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.” Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk. Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá. Verðbólga og vextir haldast í hendur Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt. Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni. Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við. Höfundur er starfandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins.
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar