Nokkrar „sturlaðar“ staðreyndir um íslenskan vinnumarkað Þorsteinn Víglundsson skrifar 4. febrúar 2023 16:30 Mikil og vaxanda ólga einkennir íslenskan vinnumarkað. Átök fara harðnandi og enn eina ferðina stöndum við frammi fyrir hættu á verkföllum. Ef eitthvað er að marka yfirlýsingar íslenskrar verkalýðsforystu einkennist íslenskt samfélag af græðgi, ójöfnuði og almennri láglaunastefnu. Verðbólga er Seðlabankanum og ríkisstjórninni að kenna. Atvinnulífið er gráðugt og svíkur og prettir starfsfólk sitt ítrekað og kerfisbundið. Fátt gott virðist hér að finna. Lítið fer þó fyrir rökstuðningi fyrir þessum fullyrðingum. Það þarf ekki að kafa djúpt ofan í staðreyndirnar til að sjá að íslenskt samfélag svo miklu betra. Lífskjör okkar eru raunar með því besta sem gerist. Það er dálítið sorglegt að sjá hvað umræðan er neikvæð þegar staðreyndirnar tala allt öðru máli. Nokkrar skemmtilegar staðreyndir Laun á Íslandi eru mjög há í alþjóðlegu samhengi. Launakostnaður er hér þriðji hæsti í Evrópu á unna vinnustund og hefur verið það síðustu ár. Við röðum okkur þar með hinum Norðurlöndunum í fimm efstu sætin (Haustskýrsla kjaratölfræðinefndar). Launajöfnuður er líka mikill. Á grundvelli svonefnds Gini stuðuls erum við í hópi þeirra Evrópuríkja sem státa af hvað mestum launajöfnuði, fyrir skatta sem og eftir skatta og tekjutilfærslur. Þar erum við líka sambærileg eða betri en hin Norðurlöndin (OECD). Fátækt mælist hér minni en á hinum Norðurlöndunum og raunar mælist fátækt hér minnst meðal ríkja (OECD). (Hagstofa Íslands hefur ekki uppfært Gini stuðla og fátæktarmörk frá 2017 en á sama tíma hafa laun lægstu tekjuhópa hækkað hlutfallslega meira en laun annarra tekjuhópa og því ekki ástæða til að ætla að mikil breyting hafi orðið á samanburðarstöðu Íslands á þessum tíma.) Ísland er í þriðja sæti á lífskjaralista Sameinuðu þjóðanna, þar sem bornar eru saman lífslíkur, menntun, tekjur og jöfnuður þjóða í heiminum. Við höfum hækkað þar um 10 sæti á síðustu 30 árum (UN). Ofangreindar staðreyndir eru vel þekktar. Um þær hefur verið fjallað í fjölda innlendra úttekta á lífskjörum hér á landi. Við stöndumst fyllilega samanburð við hin Norðurlöndin hvað varðar launastig og almenn lífskjör. Það er raunar nokkuð magnað að sjá hvernig Norðurlöndin skara almennt fram úr í alþjóðlegum samanburði hvað varðar almenn lífskjör, launakjör, félagslegan hreyfanleika, jafnrétti og jöfnuð og svo mætti lengi telja. Norðurlöndin raða sér undantekningalítið í efstu sætin í alþjóðlegum samanburði og Ísland er þar enginn eftirbátur. Öflugt velferðarkerfi Norðurlandanna hefur þar vafalítið leikið mikilvægt hlutverk en vinnumarkaðslíkan Norðurlandanna og sterk verkalýðshreyfing leikur þar líka stórt hlutverk. Nokkrar ekki svo skemmtilegar staðreyndir Engu að síður virðist hér allt vera í kaldakoli ef eitthvað er að marka fréttaflutning af vinnumarkaði. Átök þar hafa farið harðnandi með aukinni tíðni verkfalla og átök innan verkalýðshreyfingarinnar sjálfrar hafa orðið sífellt meira áberandi. Þessi átök hafa leitt af sér mikinn efnahagslegan óstöðugleika hér á landi. Þar stöndum við ekki vel í alþjóðlegum samanburði. Skoðum nokkrar heldur leiðinlegri staðreyndir. Verðbólga hér á landi hefur að meðaltali verið rúmlega tvisvar sinnum hærri en á Norðurlöndunum síðastliðin 30 ár. Samanburður við evrusvæðið gefur sömu niðurstöðu (OECD). Stýrivextir hafa að meðaltali verið tæp 7% hér á landi síðastliðin 25 ár samanborið við 1,5% á evrusvæðinu og 2,1% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum (HI). Frá 1998 hefur gengi krónunnar helmingast gagnvart dollar, evru og danskri krónu. Veiking gagnvart norskri og sænskri krónu á sama tíma er litlu minni eða um 60%. Á sama tíma erum við ókrýndir Norðurlandameistarar í launahækkunum með árlegar launahækkanir að meðaltali um 6,5% samanborið við um 3,5% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum. Getur verið að óstöðugleiki íslensks vinnumarkaðar skýri þessar heldur döpru staðreyndir að einhverju leiti? Eða jafnvel að stærstum hluta? Að mikil átök og háar launahækkanir í alþjóðlegu samhengi séu stærsta efnahagsvandamál okkar? Að svigrúm til launahækkana hér sé almennt minna en forysta verkalýðshreyfingarinnar vill meina. Svigrúm til launahækkana er samkvæmt hagfræðinni eftirfarandi: Launahækkanir umfram framleiðniaukningu jafngilda verðbólgu. Með öðrum orðum kaupmáttaraukning verður aldrei meiri en framleiðniaukning til lengri tíma litið, óháð því hversu miklar launahækkanirnar eru. Sé verðbólga hærri til lengri tíma en í helstu samanburðarríkjum leiðir það annað tveggja til veikingar á gengi eða mikils atvinnuleysis ef gengið getur ekki fallið. Nokkrar sturlaðar staðreyndir Skoðum aðeins hvernig þetta kemur heim og saman við íslenskan veruleika og samanburðinn við nágrannalönd okkar. Á Íslandi hafa laun sem áður segir hækkað um 6,5% að meðaltali á ári frá 1991. Á sama tíma hefur verðbólga að jafnaði mælst 4,3%, framleiðniaukning 2% og kaupmáttur 2,2%. Á hinum Norðurlöndunum hafa laun hækkað að meðaltali um 3,5%. Verðbólga hefur verið rúm 2% að meðaltali, kaupmáttaraukning 1,5% og framleiðniaukning 1,6%. Gengi krónunnar hefur helmingast á þessum tíma á sama tíma og gjaldmiðlar hinna Norðurlandanna hafa verið umtalsvert stöðugri. Allt eru þetta opinberar hagtölur sem vart verður deilt um. Í stuttu máli má fullyrða að verðbólgan hér sé nákvæmlega eins og búast hafi mátt við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Hið sama segja um hin Norðurlöndin. Verðlagsstöðugleiki þar er alveg í takt við það sem búast mátti við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Gengi krónunnar hefur sömuleiðis fallið ámóta mikið á þessu tímabili og búast mátti við. Þessar staðreyndir eru líka vel þekktar. Við höfum ítrekað verið vöruð við þessari þróun af innlendum og erlendum sérfræðingum. En á það er ekki hlustað. Af hverju gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Efnahagslegan óstöðugleika, þ.e. verðbólgu og gengisþróun, á Íslandi síðastliðna þrjá áratugi má því skýra nær einvörðungu með launahækkunum langt umfram framleiðni á tímabilinu. Að sama skapi má skýra efnahagslegan stöðugleika Norðurlandanna með sömu aðferðum. Nú er alveg ljóst að fleiri þættir skýra hátt vaxtastig og verðbólgu hér á landi. Lítill og óstöðugur gjaldmiðill hjálpar þar ekki til og óábyrg stefna í ríkisfjármálum hefur gjarnan aukið á þenslu bæði nú og ítrekað á síðustu 30 árum. Það breytir því hins vegar ekki að við gætum gert mun betur ef vinnumarkaðurinn axlaði sína ábyrgð. Það var líka niðurstaða hinna Norðurlandanna. Þau endurskoðuðu öll vinnumarkaðslíkan sitt fyrir meira en þremur áratugum til að ná tökum á verðbólgu og óstöðugu gengi. Árangur þeirra síðan talar sínu máli. Forysta verkalýðshreyfingarinnar hér á landi hefur engu að síður hafnað samhengi launa og verðlags alfarið. Allar tilraunir til umbóta hafa runnið út í sandinn vegna andstöðu innan verkalýðshreyfingarinnar. Andstaðan við síðustu tilraun, SALEK, er sennilega það eina sem núverandi forysta getur verið sammála um. Fjölmiðlar mættu kannski oftar spyrja þessa forystu hvers vegna? Hvers vegna getum við ekki náð sama árangri og hin Norðurlöndin með sambærilegum umbótum? Ef launahækkanir hafa ekkert með verðbólguna að gera, líkt og forysta verkalýðshreyfingarinnar heldur fram, hvers vegna gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Í stuttu máli má segja að lífskjör hér eru á heimsmælikvarða. Þótt aldrei sé auðvelt að framfleyta sér á lægstu launum eru laun hér há, jöfnuður mikill og samfélagið okkar almennt mjög gott í alþjóðlegum samanburði. Þótt alltaf megi gera betur. En það er dýrt að búa hérna vegna hárra vaxta og hárrar verðbólgu. Sá veruleiki er hins vegar að stórum hluta á ábyrgð forystu verkalýðshreyfingarinnar. Höfundur er fyrrverandi félagsmálaráðherra, alþingismaður og framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og óforbetranlegur áhugamaður um umbætur á íslenskum vinnumarkaði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorsteinn Víglundsson Kjaramál Vinnumarkaður Mest lesið ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson Skoðun Það er verið að ljúga að okkur Hildur Þórðardóttir Skoðun „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun Aðgangur bannaður Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson skrifar Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld, virðið frumbyggjaréttinn í íslensku samfélagi Sæmundur Einarsson skrifar Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Hvað er vandamálið? Alexandra Briem skrifar Skoðun Au pair fyrirkomulagið – barn síns tíma? Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Fontur – hiti þrjú stig Stefán Steingrímur Bergsson skrifar Skoðun Bankinn gefur, bankinn tekur Breki Karlsson skrifar Skoðun Hægt og hljótt Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar Skoðun Gervigóðmennska fyrir almannafé Kári Allansson skrifar Skoðun Góður granni, gulli betri! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Frelsi er alls konar Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Betra plan í ríkisfjármálum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson skrifar Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þarf Alþingi að vera í óvissu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Stöndum með einyrkjum og sjálfstætt starfandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Ætla Íslendingar að standa vörð um orkuauðlindir sínar? Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og sjálfstæði Íslands Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Heilnæmt samfélag, betri lífskjör og jöfn tækifæri fyrir öll Unnur Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Mikil og vaxanda ólga einkennir íslenskan vinnumarkað. Átök fara harðnandi og enn eina ferðina stöndum við frammi fyrir hættu á verkföllum. Ef eitthvað er að marka yfirlýsingar íslenskrar verkalýðsforystu einkennist íslenskt samfélag af græðgi, ójöfnuði og almennri láglaunastefnu. Verðbólga er Seðlabankanum og ríkisstjórninni að kenna. Atvinnulífið er gráðugt og svíkur og prettir starfsfólk sitt ítrekað og kerfisbundið. Fátt gott virðist hér að finna. Lítið fer þó fyrir rökstuðningi fyrir þessum fullyrðingum. Það þarf ekki að kafa djúpt ofan í staðreyndirnar til að sjá að íslenskt samfélag svo miklu betra. Lífskjör okkar eru raunar með því besta sem gerist. Það er dálítið sorglegt að sjá hvað umræðan er neikvæð þegar staðreyndirnar tala allt öðru máli. Nokkrar skemmtilegar staðreyndir Laun á Íslandi eru mjög há í alþjóðlegu samhengi. Launakostnaður er hér þriðji hæsti í Evrópu á unna vinnustund og hefur verið það síðustu ár. Við röðum okkur þar með hinum Norðurlöndunum í fimm efstu sætin (Haustskýrsla kjaratölfræðinefndar). Launajöfnuður er líka mikill. Á grundvelli svonefnds Gini stuðuls erum við í hópi þeirra Evrópuríkja sem státa af hvað mestum launajöfnuði, fyrir skatta sem og eftir skatta og tekjutilfærslur. Þar erum við líka sambærileg eða betri en hin Norðurlöndin (OECD). Fátækt mælist hér minni en á hinum Norðurlöndunum og raunar mælist fátækt hér minnst meðal ríkja (OECD). (Hagstofa Íslands hefur ekki uppfært Gini stuðla og fátæktarmörk frá 2017 en á sama tíma hafa laun lægstu tekjuhópa hækkað hlutfallslega meira en laun annarra tekjuhópa og því ekki ástæða til að ætla að mikil breyting hafi orðið á samanburðarstöðu Íslands á þessum tíma.) Ísland er í þriðja sæti á lífskjaralista Sameinuðu þjóðanna, þar sem bornar eru saman lífslíkur, menntun, tekjur og jöfnuður þjóða í heiminum. Við höfum hækkað þar um 10 sæti á síðustu 30 árum (UN). Ofangreindar staðreyndir eru vel þekktar. Um þær hefur verið fjallað í fjölda innlendra úttekta á lífskjörum hér á landi. Við stöndumst fyllilega samanburð við hin Norðurlöndin hvað varðar launastig og almenn lífskjör. Það er raunar nokkuð magnað að sjá hvernig Norðurlöndin skara almennt fram úr í alþjóðlegum samanburði hvað varðar almenn lífskjör, launakjör, félagslegan hreyfanleika, jafnrétti og jöfnuð og svo mætti lengi telja. Norðurlöndin raða sér undantekningalítið í efstu sætin í alþjóðlegum samanburði og Ísland er þar enginn eftirbátur. Öflugt velferðarkerfi Norðurlandanna hefur þar vafalítið leikið mikilvægt hlutverk en vinnumarkaðslíkan Norðurlandanna og sterk verkalýðshreyfing leikur þar líka stórt hlutverk. Nokkrar ekki svo skemmtilegar staðreyndir Engu að síður virðist hér allt vera í kaldakoli ef eitthvað er að marka fréttaflutning af vinnumarkaði. Átök þar hafa farið harðnandi með aukinni tíðni verkfalla og átök innan verkalýðshreyfingarinnar sjálfrar hafa orðið sífellt meira áberandi. Þessi átök hafa leitt af sér mikinn efnahagslegan óstöðugleika hér á landi. Þar stöndum við ekki vel í alþjóðlegum samanburði. Skoðum nokkrar heldur leiðinlegri staðreyndir. Verðbólga hér á landi hefur að meðaltali verið rúmlega tvisvar sinnum hærri en á Norðurlöndunum síðastliðin 30 ár. Samanburður við evrusvæðið gefur sömu niðurstöðu (OECD). Stýrivextir hafa að meðaltali verið tæp 7% hér á landi síðastliðin 25 ár samanborið við 1,5% á evrusvæðinu og 2,1% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum (HI). Frá 1998 hefur gengi krónunnar helmingast gagnvart dollar, evru og danskri krónu. Veiking gagnvart norskri og sænskri krónu á sama tíma er litlu minni eða um 60%. Á sama tíma erum við ókrýndir Norðurlandameistarar í launahækkunum með árlegar launahækkanir að meðaltali um 6,5% samanborið við um 3,5% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum. Getur verið að óstöðugleiki íslensks vinnumarkaðar skýri þessar heldur döpru staðreyndir að einhverju leiti? Eða jafnvel að stærstum hluta? Að mikil átök og háar launahækkanir í alþjóðlegu samhengi séu stærsta efnahagsvandamál okkar? Að svigrúm til launahækkana hér sé almennt minna en forysta verkalýðshreyfingarinnar vill meina. Svigrúm til launahækkana er samkvæmt hagfræðinni eftirfarandi: Launahækkanir umfram framleiðniaukningu jafngilda verðbólgu. Með öðrum orðum kaupmáttaraukning verður aldrei meiri en framleiðniaukning til lengri tíma litið, óháð því hversu miklar launahækkanirnar eru. Sé verðbólga hærri til lengri tíma en í helstu samanburðarríkjum leiðir það annað tveggja til veikingar á gengi eða mikils atvinnuleysis ef gengið getur ekki fallið. Nokkrar sturlaðar staðreyndir Skoðum aðeins hvernig þetta kemur heim og saman við íslenskan veruleika og samanburðinn við nágrannalönd okkar. Á Íslandi hafa laun sem áður segir hækkað um 6,5% að meðaltali á ári frá 1991. Á sama tíma hefur verðbólga að jafnaði mælst 4,3%, framleiðniaukning 2% og kaupmáttur 2,2%. Á hinum Norðurlöndunum hafa laun hækkað að meðaltali um 3,5%. Verðbólga hefur verið rúm 2% að meðaltali, kaupmáttaraukning 1,5% og framleiðniaukning 1,6%. Gengi krónunnar hefur helmingast á þessum tíma á sama tíma og gjaldmiðlar hinna Norðurlandanna hafa verið umtalsvert stöðugri. Allt eru þetta opinberar hagtölur sem vart verður deilt um. Í stuttu máli má fullyrða að verðbólgan hér sé nákvæmlega eins og búast hafi mátt við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Hið sama segja um hin Norðurlöndin. Verðlagsstöðugleiki þar er alveg í takt við það sem búast mátti við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Gengi krónunnar hefur sömuleiðis fallið ámóta mikið á þessu tímabili og búast mátti við. Þessar staðreyndir eru líka vel þekktar. Við höfum ítrekað verið vöruð við þessari þróun af innlendum og erlendum sérfræðingum. En á það er ekki hlustað. Af hverju gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Efnahagslegan óstöðugleika, þ.e. verðbólgu og gengisþróun, á Íslandi síðastliðna þrjá áratugi má því skýra nær einvörðungu með launahækkunum langt umfram framleiðni á tímabilinu. Að sama skapi má skýra efnahagslegan stöðugleika Norðurlandanna með sömu aðferðum. Nú er alveg ljóst að fleiri þættir skýra hátt vaxtastig og verðbólgu hér á landi. Lítill og óstöðugur gjaldmiðill hjálpar þar ekki til og óábyrg stefna í ríkisfjármálum hefur gjarnan aukið á þenslu bæði nú og ítrekað á síðustu 30 árum. Það breytir því hins vegar ekki að við gætum gert mun betur ef vinnumarkaðurinn axlaði sína ábyrgð. Það var líka niðurstaða hinna Norðurlandanna. Þau endurskoðuðu öll vinnumarkaðslíkan sitt fyrir meira en þremur áratugum til að ná tökum á verðbólgu og óstöðugu gengi. Árangur þeirra síðan talar sínu máli. Forysta verkalýðshreyfingarinnar hér á landi hefur engu að síður hafnað samhengi launa og verðlags alfarið. Allar tilraunir til umbóta hafa runnið út í sandinn vegna andstöðu innan verkalýðshreyfingarinnar. Andstaðan við síðustu tilraun, SALEK, er sennilega það eina sem núverandi forysta getur verið sammála um. Fjölmiðlar mættu kannski oftar spyrja þessa forystu hvers vegna? Hvers vegna getum við ekki náð sama árangri og hin Norðurlöndin með sambærilegum umbótum? Ef launahækkanir hafa ekkert með verðbólguna að gera, líkt og forysta verkalýðshreyfingarinnar heldur fram, hvers vegna gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Í stuttu máli má segja að lífskjör hér eru á heimsmælikvarða. Þótt aldrei sé auðvelt að framfleyta sér á lægstu launum eru laun hér há, jöfnuður mikill og samfélagið okkar almennt mjög gott í alþjóðlegum samanburði. Þótt alltaf megi gera betur. En það er dýrt að búa hérna vegna hárra vaxta og hárrar verðbólgu. Sá veruleiki er hins vegar að stórum hluta á ábyrgð forystu verkalýðshreyfingarinnar. Höfundur er fyrrverandi félagsmálaráðherra, alþingismaður og framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og óforbetranlegur áhugamaður um umbætur á íslenskum vinnumarkaði.
Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar