Nokkrar „sturlaðar“ staðreyndir um íslenskan vinnumarkað Þorsteinn Víglundsson skrifar 4. febrúar 2023 16:30 Mikil og vaxanda ólga einkennir íslenskan vinnumarkað. Átök fara harðnandi og enn eina ferðina stöndum við frammi fyrir hættu á verkföllum. Ef eitthvað er að marka yfirlýsingar íslenskrar verkalýðsforystu einkennist íslenskt samfélag af græðgi, ójöfnuði og almennri láglaunastefnu. Verðbólga er Seðlabankanum og ríkisstjórninni að kenna. Atvinnulífið er gráðugt og svíkur og prettir starfsfólk sitt ítrekað og kerfisbundið. Fátt gott virðist hér að finna. Lítið fer þó fyrir rökstuðningi fyrir þessum fullyrðingum. Það þarf ekki að kafa djúpt ofan í staðreyndirnar til að sjá að íslenskt samfélag svo miklu betra. Lífskjör okkar eru raunar með því besta sem gerist. Það er dálítið sorglegt að sjá hvað umræðan er neikvæð þegar staðreyndirnar tala allt öðru máli. Nokkrar skemmtilegar staðreyndir Laun á Íslandi eru mjög há í alþjóðlegu samhengi. Launakostnaður er hér þriðji hæsti í Evrópu á unna vinnustund og hefur verið það síðustu ár. Við röðum okkur þar með hinum Norðurlöndunum í fimm efstu sætin (Haustskýrsla kjaratölfræðinefndar). Launajöfnuður er líka mikill. Á grundvelli svonefnds Gini stuðuls erum við í hópi þeirra Evrópuríkja sem státa af hvað mestum launajöfnuði, fyrir skatta sem og eftir skatta og tekjutilfærslur. Þar erum við líka sambærileg eða betri en hin Norðurlöndin (OECD). Fátækt mælist hér minni en á hinum Norðurlöndunum og raunar mælist fátækt hér minnst meðal ríkja (OECD). (Hagstofa Íslands hefur ekki uppfært Gini stuðla og fátæktarmörk frá 2017 en á sama tíma hafa laun lægstu tekjuhópa hækkað hlutfallslega meira en laun annarra tekjuhópa og því ekki ástæða til að ætla að mikil breyting hafi orðið á samanburðarstöðu Íslands á þessum tíma.) Ísland er í þriðja sæti á lífskjaralista Sameinuðu þjóðanna, þar sem bornar eru saman lífslíkur, menntun, tekjur og jöfnuður þjóða í heiminum. Við höfum hækkað þar um 10 sæti á síðustu 30 árum (UN). Ofangreindar staðreyndir eru vel þekktar. Um þær hefur verið fjallað í fjölda innlendra úttekta á lífskjörum hér á landi. Við stöndumst fyllilega samanburð við hin Norðurlöndin hvað varðar launastig og almenn lífskjör. Það er raunar nokkuð magnað að sjá hvernig Norðurlöndin skara almennt fram úr í alþjóðlegum samanburði hvað varðar almenn lífskjör, launakjör, félagslegan hreyfanleika, jafnrétti og jöfnuð og svo mætti lengi telja. Norðurlöndin raða sér undantekningalítið í efstu sætin í alþjóðlegum samanburði og Ísland er þar enginn eftirbátur. Öflugt velferðarkerfi Norðurlandanna hefur þar vafalítið leikið mikilvægt hlutverk en vinnumarkaðslíkan Norðurlandanna og sterk verkalýðshreyfing leikur þar líka stórt hlutverk. Nokkrar ekki svo skemmtilegar staðreyndir Engu að síður virðist hér allt vera í kaldakoli ef eitthvað er að marka fréttaflutning af vinnumarkaði. Átök þar hafa farið harðnandi með aukinni tíðni verkfalla og átök innan verkalýðshreyfingarinnar sjálfrar hafa orðið sífellt meira áberandi. Þessi átök hafa leitt af sér mikinn efnahagslegan óstöðugleika hér á landi. Þar stöndum við ekki vel í alþjóðlegum samanburði. Skoðum nokkrar heldur leiðinlegri staðreyndir. Verðbólga hér á landi hefur að meðaltali verið rúmlega tvisvar sinnum hærri en á Norðurlöndunum síðastliðin 30 ár. Samanburður við evrusvæðið gefur sömu niðurstöðu (OECD). Stýrivextir hafa að meðaltali verið tæp 7% hér á landi síðastliðin 25 ár samanborið við 1,5% á evrusvæðinu og 2,1% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum (HI). Frá 1998 hefur gengi krónunnar helmingast gagnvart dollar, evru og danskri krónu. Veiking gagnvart norskri og sænskri krónu á sama tíma er litlu minni eða um 60%. Á sama tíma erum við ókrýndir Norðurlandameistarar í launahækkunum með árlegar launahækkanir að meðaltali um 6,5% samanborið við um 3,5% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum. Getur verið að óstöðugleiki íslensks vinnumarkaðar skýri þessar heldur döpru staðreyndir að einhverju leiti? Eða jafnvel að stærstum hluta? Að mikil átök og háar launahækkanir í alþjóðlegu samhengi séu stærsta efnahagsvandamál okkar? Að svigrúm til launahækkana hér sé almennt minna en forysta verkalýðshreyfingarinnar vill meina. Svigrúm til launahækkana er samkvæmt hagfræðinni eftirfarandi: Launahækkanir umfram framleiðniaukningu jafngilda verðbólgu. Með öðrum orðum kaupmáttaraukning verður aldrei meiri en framleiðniaukning til lengri tíma litið, óháð því hversu miklar launahækkanirnar eru. Sé verðbólga hærri til lengri tíma en í helstu samanburðarríkjum leiðir það annað tveggja til veikingar á gengi eða mikils atvinnuleysis ef gengið getur ekki fallið. Nokkrar sturlaðar staðreyndir Skoðum aðeins hvernig þetta kemur heim og saman við íslenskan veruleika og samanburðinn við nágrannalönd okkar. Á Íslandi hafa laun sem áður segir hækkað um 6,5% að meðaltali á ári frá 1991. Á sama tíma hefur verðbólga að jafnaði mælst 4,3%, framleiðniaukning 2% og kaupmáttur 2,2%. Á hinum Norðurlöndunum hafa laun hækkað að meðaltali um 3,5%. Verðbólga hefur verið rúm 2% að meðaltali, kaupmáttaraukning 1,5% og framleiðniaukning 1,6%. Gengi krónunnar hefur helmingast á þessum tíma á sama tíma og gjaldmiðlar hinna Norðurlandanna hafa verið umtalsvert stöðugri. Allt eru þetta opinberar hagtölur sem vart verður deilt um. Í stuttu máli má fullyrða að verðbólgan hér sé nákvæmlega eins og búast hafi mátt við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Hið sama segja um hin Norðurlöndin. Verðlagsstöðugleiki þar er alveg í takt við það sem búast mátti við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Gengi krónunnar hefur sömuleiðis fallið ámóta mikið á þessu tímabili og búast mátti við. Þessar staðreyndir eru líka vel þekktar. Við höfum ítrekað verið vöruð við þessari þróun af innlendum og erlendum sérfræðingum. En á það er ekki hlustað. Af hverju gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Efnahagslegan óstöðugleika, þ.e. verðbólgu og gengisþróun, á Íslandi síðastliðna þrjá áratugi má því skýra nær einvörðungu með launahækkunum langt umfram framleiðni á tímabilinu. Að sama skapi má skýra efnahagslegan stöðugleika Norðurlandanna með sömu aðferðum. Nú er alveg ljóst að fleiri þættir skýra hátt vaxtastig og verðbólgu hér á landi. Lítill og óstöðugur gjaldmiðill hjálpar þar ekki til og óábyrg stefna í ríkisfjármálum hefur gjarnan aukið á þenslu bæði nú og ítrekað á síðustu 30 árum. Það breytir því hins vegar ekki að við gætum gert mun betur ef vinnumarkaðurinn axlaði sína ábyrgð. Það var líka niðurstaða hinna Norðurlandanna. Þau endurskoðuðu öll vinnumarkaðslíkan sitt fyrir meira en þremur áratugum til að ná tökum á verðbólgu og óstöðugu gengi. Árangur þeirra síðan talar sínu máli. Forysta verkalýðshreyfingarinnar hér á landi hefur engu að síður hafnað samhengi launa og verðlags alfarið. Allar tilraunir til umbóta hafa runnið út í sandinn vegna andstöðu innan verkalýðshreyfingarinnar. Andstaðan við síðustu tilraun, SALEK, er sennilega það eina sem núverandi forysta getur verið sammála um. Fjölmiðlar mættu kannski oftar spyrja þessa forystu hvers vegna? Hvers vegna getum við ekki náð sama árangri og hin Norðurlöndin með sambærilegum umbótum? Ef launahækkanir hafa ekkert með verðbólguna að gera, líkt og forysta verkalýðshreyfingarinnar heldur fram, hvers vegna gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Í stuttu máli má segja að lífskjör hér eru á heimsmælikvarða. Þótt aldrei sé auðvelt að framfleyta sér á lægstu launum eru laun hér há, jöfnuður mikill og samfélagið okkar almennt mjög gott í alþjóðlegum samanburði. Þótt alltaf megi gera betur. En það er dýrt að búa hérna vegna hárra vaxta og hárrar verðbólgu. Sá veruleiki er hins vegar að stórum hluta á ábyrgð forystu verkalýðshreyfingarinnar. Höfundur er fyrrverandi félagsmálaráðherra, alþingismaður og framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og óforbetranlegur áhugamaður um umbætur á íslenskum vinnumarkaði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorsteinn Víglundsson Kjaramál Vinnumarkaður Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir Skoðun Ólögleg meðvirkni lækna Teitur Ari Theodórsson Skoðun Verklausi milljónakennarinn Þórunn Sveinbjarnardóttir Skoðun Afleiðingar verkfallsaðgerða á minnstu börnin - krafa um svör Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Húsnæðis- og skipulagsmál Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson skrifar Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Skattlögð þegar við þénum, eigum og eyðum Aron H. Steinsson skrifar Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson skrifar Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist skrifar Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Kyrrstöðuna verður að rjúfa! Lausn fyrir verðandi innviðaráðherra Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Íslenskan og menningararfurinn Sólveig Dagmar Þórisdóttir skrifar Skoðun Mannúðlegri úrræði Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Læknar á landsbyggðinni Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Íslensk verðtrygging á mannamáli! Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun Varðhundar kerfisins Lára Herborg Ólafsdóttir skrifar Skoðun Mótum stefnu um iðn- og tæknimenntun á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Kolkrabbinn og fjármálafjötrar Íslands Ágústa Árnadóttir skrifar Sjá meira
Mikil og vaxanda ólga einkennir íslenskan vinnumarkað. Átök fara harðnandi og enn eina ferðina stöndum við frammi fyrir hættu á verkföllum. Ef eitthvað er að marka yfirlýsingar íslenskrar verkalýðsforystu einkennist íslenskt samfélag af græðgi, ójöfnuði og almennri láglaunastefnu. Verðbólga er Seðlabankanum og ríkisstjórninni að kenna. Atvinnulífið er gráðugt og svíkur og prettir starfsfólk sitt ítrekað og kerfisbundið. Fátt gott virðist hér að finna. Lítið fer þó fyrir rökstuðningi fyrir þessum fullyrðingum. Það þarf ekki að kafa djúpt ofan í staðreyndirnar til að sjá að íslenskt samfélag svo miklu betra. Lífskjör okkar eru raunar með því besta sem gerist. Það er dálítið sorglegt að sjá hvað umræðan er neikvæð þegar staðreyndirnar tala allt öðru máli. Nokkrar skemmtilegar staðreyndir Laun á Íslandi eru mjög há í alþjóðlegu samhengi. Launakostnaður er hér þriðji hæsti í Evrópu á unna vinnustund og hefur verið það síðustu ár. Við röðum okkur þar með hinum Norðurlöndunum í fimm efstu sætin (Haustskýrsla kjaratölfræðinefndar). Launajöfnuður er líka mikill. Á grundvelli svonefnds Gini stuðuls erum við í hópi þeirra Evrópuríkja sem státa af hvað mestum launajöfnuði, fyrir skatta sem og eftir skatta og tekjutilfærslur. Þar erum við líka sambærileg eða betri en hin Norðurlöndin (OECD). Fátækt mælist hér minni en á hinum Norðurlöndunum og raunar mælist fátækt hér minnst meðal ríkja (OECD). (Hagstofa Íslands hefur ekki uppfært Gini stuðla og fátæktarmörk frá 2017 en á sama tíma hafa laun lægstu tekjuhópa hækkað hlutfallslega meira en laun annarra tekjuhópa og því ekki ástæða til að ætla að mikil breyting hafi orðið á samanburðarstöðu Íslands á þessum tíma.) Ísland er í þriðja sæti á lífskjaralista Sameinuðu þjóðanna, þar sem bornar eru saman lífslíkur, menntun, tekjur og jöfnuður þjóða í heiminum. Við höfum hækkað þar um 10 sæti á síðustu 30 árum (UN). Ofangreindar staðreyndir eru vel þekktar. Um þær hefur verið fjallað í fjölda innlendra úttekta á lífskjörum hér á landi. Við stöndumst fyllilega samanburð við hin Norðurlöndin hvað varðar launastig og almenn lífskjör. Það er raunar nokkuð magnað að sjá hvernig Norðurlöndin skara almennt fram úr í alþjóðlegum samanburði hvað varðar almenn lífskjör, launakjör, félagslegan hreyfanleika, jafnrétti og jöfnuð og svo mætti lengi telja. Norðurlöndin raða sér undantekningalítið í efstu sætin í alþjóðlegum samanburði og Ísland er þar enginn eftirbátur. Öflugt velferðarkerfi Norðurlandanna hefur þar vafalítið leikið mikilvægt hlutverk en vinnumarkaðslíkan Norðurlandanna og sterk verkalýðshreyfing leikur þar líka stórt hlutverk. Nokkrar ekki svo skemmtilegar staðreyndir Engu að síður virðist hér allt vera í kaldakoli ef eitthvað er að marka fréttaflutning af vinnumarkaði. Átök þar hafa farið harðnandi með aukinni tíðni verkfalla og átök innan verkalýðshreyfingarinnar sjálfrar hafa orðið sífellt meira áberandi. Þessi átök hafa leitt af sér mikinn efnahagslegan óstöðugleika hér á landi. Þar stöndum við ekki vel í alþjóðlegum samanburði. Skoðum nokkrar heldur leiðinlegri staðreyndir. Verðbólga hér á landi hefur að meðaltali verið rúmlega tvisvar sinnum hærri en á Norðurlöndunum síðastliðin 30 ár. Samanburður við evrusvæðið gefur sömu niðurstöðu (OECD). Stýrivextir hafa að meðaltali verið tæp 7% hér á landi síðastliðin 25 ár samanborið við 1,5% á evrusvæðinu og 2,1% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum (HI). Frá 1998 hefur gengi krónunnar helmingast gagnvart dollar, evru og danskri krónu. Veiking gagnvart norskri og sænskri krónu á sama tíma er litlu minni eða um 60%. Á sama tíma erum við ókrýndir Norðurlandameistarar í launahækkunum með árlegar launahækkanir að meðaltali um 6,5% samanborið við um 3,5% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum. Getur verið að óstöðugleiki íslensks vinnumarkaðar skýri þessar heldur döpru staðreyndir að einhverju leiti? Eða jafnvel að stærstum hluta? Að mikil átök og háar launahækkanir í alþjóðlegu samhengi séu stærsta efnahagsvandamál okkar? Að svigrúm til launahækkana hér sé almennt minna en forysta verkalýðshreyfingarinnar vill meina. Svigrúm til launahækkana er samkvæmt hagfræðinni eftirfarandi: Launahækkanir umfram framleiðniaukningu jafngilda verðbólgu. Með öðrum orðum kaupmáttaraukning verður aldrei meiri en framleiðniaukning til lengri tíma litið, óháð því hversu miklar launahækkanirnar eru. Sé verðbólga hærri til lengri tíma en í helstu samanburðarríkjum leiðir það annað tveggja til veikingar á gengi eða mikils atvinnuleysis ef gengið getur ekki fallið. Nokkrar sturlaðar staðreyndir Skoðum aðeins hvernig þetta kemur heim og saman við íslenskan veruleika og samanburðinn við nágrannalönd okkar. Á Íslandi hafa laun sem áður segir hækkað um 6,5% að meðaltali á ári frá 1991. Á sama tíma hefur verðbólga að jafnaði mælst 4,3%, framleiðniaukning 2% og kaupmáttur 2,2%. Á hinum Norðurlöndunum hafa laun hækkað að meðaltali um 3,5%. Verðbólga hefur verið rúm 2% að meðaltali, kaupmáttaraukning 1,5% og framleiðniaukning 1,6%. Gengi krónunnar hefur helmingast á þessum tíma á sama tíma og gjaldmiðlar hinna Norðurlandanna hafa verið umtalsvert stöðugri. Allt eru þetta opinberar hagtölur sem vart verður deilt um. Í stuttu máli má fullyrða að verðbólgan hér sé nákvæmlega eins og búast hafi mátt við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Hið sama segja um hin Norðurlöndin. Verðlagsstöðugleiki þar er alveg í takt við það sem búast mátti við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Gengi krónunnar hefur sömuleiðis fallið ámóta mikið á þessu tímabili og búast mátti við. Þessar staðreyndir eru líka vel þekktar. Við höfum ítrekað verið vöruð við þessari þróun af innlendum og erlendum sérfræðingum. En á það er ekki hlustað. Af hverju gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Efnahagslegan óstöðugleika, þ.e. verðbólgu og gengisþróun, á Íslandi síðastliðna þrjá áratugi má því skýra nær einvörðungu með launahækkunum langt umfram framleiðni á tímabilinu. Að sama skapi má skýra efnahagslegan stöðugleika Norðurlandanna með sömu aðferðum. Nú er alveg ljóst að fleiri þættir skýra hátt vaxtastig og verðbólgu hér á landi. Lítill og óstöðugur gjaldmiðill hjálpar þar ekki til og óábyrg stefna í ríkisfjármálum hefur gjarnan aukið á þenslu bæði nú og ítrekað á síðustu 30 árum. Það breytir því hins vegar ekki að við gætum gert mun betur ef vinnumarkaðurinn axlaði sína ábyrgð. Það var líka niðurstaða hinna Norðurlandanna. Þau endurskoðuðu öll vinnumarkaðslíkan sitt fyrir meira en þremur áratugum til að ná tökum á verðbólgu og óstöðugu gengi. Árangur þeirra síðan talar sínu máli. Forysta verkalýðshreyfingarinnar hér á landi hefur engu að síður hafnað samhengi launa og verðlags alfarið. Allar tilraunir til umbóta hafa runnið út í sandinn vegna andstöðu innan verkalýðshreyfingarinnar. Andstaðan við síðustu tilraun, SALEK, er sennilega það eina sem núverandi forysta getur verið sammála um. Fjölmiðlar mættu kannski oftar spyrja þessa forystu hvers vegna? Hvers vegna getum við ekki náð sama árangri og hin Norðurlöndin með sambærilegum umbótum? Ef launahækkanir hafa ekkert með verðbólguna að gera, líkt og forysta verkalýðshreyfingarinnar heldur fram, hvers vegna gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Í stuttu máli má segja að lífskjör hér eru á heimsmælikvarða. Þótt aldrei sé auðvelt að framfleyta sér á lægstu launum eru laun hér há, jöfnuður mikill og samfélagið okkar almennt mjög gott í alþjóðlegum samanburði. Þótt alltaf megi gera betur. En það er dýrt að búa hérna vegna hárra vaxta og hárrar verðbólgu. Sá veruleiki er hins vegar að stórum hluta á ábyrgð forystu verkalýðshreyfingarinnar. Höfundur er fyrrverandi félagsmálaráðherra, alþingismaður og framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og óforbetranlegur áhugamaður um umbætur á íslenskum vinnumarkaði.
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar
Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar
Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson skrifar