Vinnu­brögð sem enginn ætti að sjá

Að því til­efni settumst við niður með skáldinu og fórum yfir ferilinn, hin mis­munandi form skáld­skapar og þá undar­legu hefð sem hefur skapast í ís­lenskum fjöl­miðlum á síðustu ára­tugum; að gefa skáld­verkum ein­kunnir í formi stjarna.

Ég hef sam­talið við skáldið á því að til­kynna því þá merku upp­götvun sem ég gerði rétt áður en ég mætti til leiks á Aleppo Cafe þar sem við höfum mælt okkur mót; hann var fyrsta við­tals­efni mitt fyrir 16 árum síðan þegar ég var að vinna að verk­efni í öðrum bekk. Og þessu man Þórarinn vel eftir. „Ég hefði nú aldrei þekkt þig aftur úti á götu en ég man þetta vel.“

Og þegar ég renni aftur yfir gamla við­talið kemur mér á ó­vart hve full­orðins­lega hann hafði rætt við sjö ára barnið. Kom fram við það eins og hvern annan blaða­mann sem var að for­vitnast um hans skrif og skáld­legu hugðar­efni. Það ætti reyndar alls ekki að koma á ó­vart enda hefur Þórarinn verið einna þekktastur fyrir barna­ljóð sín, sem ein­kennast af vönduðu orð­færi og orða­leikjum.

„Barna­ljóðin, já. Ég hef verið mikið í þeim.“

Kanntu best við þig í því formi?

„Ég kann bara best við mig í öllum skrifum sem ganga vel. Hvort sem það er texti í skáld­sögu, smá­saga eða ljóð,“ segir Þórarinn. „Það er ekkert eitt sem er í eftir­læti hjá mér.“

Og þú ert væntan­lega hrifinn af smá­sögunni?

„Já, ég er það. Og hlýt nú eigin­lega að vera það fyrst ég hef haldið svona mikilli tryggð við það,“ segir Þórarinn. Það er al­gengt mynstur hjá ís­lenskum skáldum að byrja á ljóða­bók, færa sig svo yfir í smá­sögur og feta sig þannig hægt og ró­lega að fyrstu skáld­sögunni.

„Ég á ekkert sér­stak­lega auð­velt með að skrifa“

„Og margir í­lendast þar. En ég hef alltaf haldið tryggð við smá­söguna þó svo að ég hafi líka skrifað lengri verk. Þannig, jú, þetta hlýtur að vera eitt­hvað sem hentar mér. Eða ég vona það alla­vega. Annars væri þetta kannski bara vottur um alveg hrika­legt dóm­greindar­leysi.“

Hefur aldrei átt auðvelt með að skrifa

Fyrsta verk Þórarins, ljóða­bókin Kvæði, kom út árið 1974. Skálda­ferillinn fer því að nálgast fimm­tugs­af­mælið, ef miðað er við fyrstu út­gáfu þó hann hafi raunar byrjað að yrkja sjö ára gamall, sögu­ljóð upp úr Njáls­sögu sem þá var lesin í út­varpinu.

En hafa vinnu­brögðin breyst með árunum? Er þetta kannski bara orðið ansi auð­velt fyrir þig í dag?

„Nei, það er það alls ekki. Sko, ég á ekkert sér­stak­lega auð­velt með að skrifa,“ viður­kennir hann.

„Ég öfunda þá sem geta bara sest niður og bunað frá sér nokkur hundruð síðum eins og ekkert sé. Ég hef aldrei getað það.“

Þó hafi hann að sjálf­sögðu þjálfast mjög í ljóða­gerð í gegn um árin:

„Þetta er spurning um vinnu­brögð. Ég hef stundað ljóða­gerð í gegn um allan ferilinn og mjög oft haldið mig við hið hátt­bundna form. Það er náttúru­lega eitt­hvað sem maður föndrar dá­lítið við. Maður verður oft var við það hjá þeim sem lesa ljóð sem ég hef samið, rímað og stuðlað og rennur af­skap­lega vel, þá finnst fólki að þetta sé eitt­hvað sem hafi bara allt að því næstum gert sig sjálft. En yfir­leitt er það aldrei þannig því miður.

Skáld eru smiðir

Á bak við þetta er oft eitt­hvað voða­lega mikið maus og alls konar vinnu­brögð sem maður myndi ekki vilja láta nokkurn mann sjá. Maður er svona eins og smiður sem myndi ekki hleypa neinum inn á vinnu­stofuna sína, því að þar lægi voða­lega mikið af hefil­spónum og alls konar flísum og sagi og rusli. Svo hafa smátt og smátt sprottið upp úr því smíðs­gripir sem líta bara mjög vel út en þeir hafa yfir­leitt ekki stokkið full­skapaðir fram á sjónar­sviðið.“

Þar styðst Þórarinn við alda­gamla kenningu skálda um eigið list­form; skáldið er smiður sem dundar sér við að setja saman verk sín, sagar af þar sem þarf og pússar annað.

Upp­lifir þú skáld­skapinn þannig?

„Já, mjög. Já, og sér­stak­lega með þetta hátt­bundna ljóð. Það er á­kveðin kunn­átta sem þarf að liggja að baki og maður finnur það mjög oft að ef maður er á bóla­kafi að yrkja slík ljóð eða ganga frá þeim þá kemst maður í þjálfun,“ segir Þórarinn. Þetta hafi hann sér­stak­lega upp­lifað við þýðingar sínar á leik­ritum Shakespeares, sem eru auð­vitað skrifuð í bundnu máli.

Og við þær þýðingar sínar hefur hann alltaf notað stuðla og rím að ís­lenskum sið þó Shakespeare hafi sjálfur ekki þekkt það stíl­bragð á sínum tíma.

„Ég hef oft hugsað hvað það væri nú gott að geta sleppt stuðla­setningunni en ég get það ekki. Vegna þess að þá fer ég alltaf að hugsa um að hafa hana ekki, að það komi ekki eitt­hvað sem stuðlar ekki eða eitt­hvað. Ég bara verð að hafa þetta.“

Þetta er auð­vitað höfuð­ein­kenni hins ís­lenska bragar. „Það er auð­vitað fullt af dæmum um það í er­lendum kveð­skap að þar bregði fyrir stuðla­setningu – en þá er það oftast ó­vart. Hún er aldrei í neinu kerfi eins og í ís­lenskum kveð­skap. Þetta er það sem við höfum haldið í og er að mínu mati ó­að­skiljan­legt frá ís­lenskum kveð­skap sem á annað borð er hátt­bundinn.“

Helvítis stjörnurnar

Við víkjum talinu að því eftir­lætis­um­ræðu­efni blaða­mannsins: fjöl­miðlum. Þeir spila jú, á­kveðið hlut­verk í bók­mennta­heiminum, með um­fjöllun um bækur, við­tölum við höfunda og síðast en ekki síst bóka­dómum.

Hvernig upp­lifir maður þetta um­hverfi sem höfundur?

„Já, sko það sem hefur breyst er að hér einu sinni voru kannski fjögur eða fimm dag­blöð og þau voru öll með gagn­rýn­endur í fullu starfi. Núna er þetta kannski meira auka­geta hjá blaða­mönnum eða þá að fólk sé ræst út fyrir jólin og þá verður þetta oft dá­lítið eins og færi­banda­fram­leiðsla,“ segir Þórarinn.

„Svo er það þessi undar­lega stjörnu­gjöf sem er nú sem betur fer eitt­hvað að byrja að leggjast út af,“ heldur hann á­fram en Frétta­blaðið lagði til dæmis stjörnu­gjöf sína niður fyrir jóla­bóka­flóðið og er bóka­dómur blaðsins um Um­fjöllun Þórarins til dæmis stjörnu­laus. Því fangar hann.

„Stjörnu­gjöfin hefur þau á­hrif að fólk nennir ekki að lesa sjálfan dóminn. Það horfir bara á stjörnurnar og segir: Já, heyrðu þrjár stjörnur… já, já það er nú ekki nógu gott sko. Og hver er eigin­lega munurinn á bók sem er svo frá­bær að hún fái fimm stjörnur og hinni sem fær fjórar og hálfa? Hvað gerði þau úr­slita­á­hrif að það bættist við þessi hálfa stjarna?“ spyr höfundurinn sig og ég, sem hef skrifað þá nokkra bóka­dómana með til­heyrandi stjörnu­gjöf hef alls ekki svarið við þessu.

„Svo stundum þegar maður fer að rýna í sjálfa dómana þá er ekki nokkur leið að átta sig á þessu; heyrðu þarna eru fjórar stjörnur en ég sé ekki að höfundur dómsins sé eitt­hvað sér­stak­lega á­nægður með bókina! Og öfugt – stundum eru stjörnurnar tvær eða þrjár en svo les maður dóminn… Nú, hann hljómar bara hel­víti á­nægður! Þess vegna er betra að sleppa þessum hel­vítis stjörnum og þá verða þeir sem hafa á­huga á að vita hvað þessum dómara finnst að lesa dóminn,“ segir Þórarinn.

Hann gefur svo enn minna fyrir við­horf for­laganna til bóka­dóma.

„Það verður oft svo mikið mis­ræmi og tæki­færis­stefna hjá for­lögum, sem nota þessar stjörnur til að aug­lýsa. Við skulum í­mynda okkur krítíker sem hefur gefið einum höfundi eina stjörnu fyrir bók. Allt verður vit­laust og hann er fífl og asni og ég veit ekki hvað. En svo gefur hann annarri bók frá sama for­lagi fimm stjörnur. Þá er sko hægt að nota nafnið hans í aug­lýsingu!“

Engar bækur án jóla

Svona er þó jóla­bransinn. Hann þekkir skáldið vel og verður að sætta sig við ó­rjúfan­legt sam­band markaðs­aflanna og lista í nú­tíma­sam­fé­lagi. Hálf­gert of­beldis­sam­band í raun.

„En svona er þetta bara, það má hafa ýmsar skoðanir á jóla­bransanum. En það er auð­vitað bara þannig að sama frá­bæra skáld­sagan, sem kemur út fyrsta nóvember, hún getur alveg skipt sköpum fyrir höfundinn ef salan er góð. En ef hún kemur út 1. janúar, og hún er alveg jafn góð þá, þá á hún ekki séns á að fá sömu út­breiðslu,“ segir Þórarinn.

„Ég man að ein­hvern tíma var held ég aug­lýst: „Engin jól án bóka“. En þá var ein­hver sem benti á að réttar væri að segja: „Engar bækur án jóla!“ Það væri í raun stefna út­gef­endanna.“

Verst að gleyma góðri hugmynd

Þórarinn er, sem fyrr segir, þekktur fyrir orða­leiki – oft ansi lúmska og sniðuga. „Stundum er verið að gefa í skyn að þetta sé nú ekki alveg nógu gott hjá mér. Að þetta endi sem hálf­gerðir brandarar og svona. En þetta er bara hlutur sem að mjög margir höfundar leggja stund á með frá­bærum árangri.“

Og titill smá­sagna­safnsins er ein­mitt einn þessara orða­leikja Þórarins: Um­fjöllun.

„Annars vegar er þetta af­skap­lega lát­laus titill. Það er svona allt að því eins og ef að bókin myndi heita Skrif eða Um­ræðu­efni eða eitt­hvað svo­leiðis. En svo er líka orða­leikur þarna sem er dá­lítið undir­strikaður með kápunni; reyk­vískt lands­lag með fjöll í bak­grunni sem eru að norðan,“ út­skýrir hann.

Og þá er auð­vitað búið að um­fjalla, skipta um fjöll. „Og í ýmsum sagnanna má finna eitt­hvað slíkt. Það er búið að um­fjalla. Færa eitt­hvað úr sínu sam­hengi yfir í annað.“

Smá­sagna­safnið er þó ekki hugsað fyrir fram sem neins konar heild. „Nei, þetta eru bara sögur sem hafa orðið til á síðustu árum.“

Og hvernig kvikna hug­myndir að efni hjá þér? Ertu alltaf að fá hug­myndir, punktar þær niður og ferð svo að velja úr þeim?

„Já, já. Það er mjög al­gengt og ég held að það gildi fyrir alla höfunda. Maður er sí­fellt á höttunum eftir ein­hverju og dettur alls konar í hug. Það getur verið bara einn frasi eða rím eða eitt­hvað sem maður heyrir. Maður ein­hvern veginn nóterar allt hjá sér,“ segir hann.

„Ég er ekki höfundur sem tekur fyrir einhver ákveðin þjóðfélagsmál“

Hug­detturnar gera ekki boð á undan sér og þá er best að vera alltaf til­búinn.

„Þetta getur gerst hve­nær sem er og þá er alveg af­skap­lega mikil­vægt að vera reiðu­búinn að skrifa það hjá sér. Því annars gleymir maður því. Það er alveg hræði­legt að hafa fengið rosa­lega góða hug­mynd, vera ekki í að­stöðu til að punkta hana niður hjá sér og gleyma henni svo en muna bara hvað hún var góð. Það er hræði­legt.“

Gerist það oft?

„Ég reyni að láta það ekki gerast. En það hefur komið fyrir. Alveg skelfi­legt.“

Beisikklí-íslenska

En það er mikil­vægt að geta leikið sér að tungu­málinu. Málið og ó­endan­legar víddir þess hafa alla tíð átt hug Þórarins.

„Jú, ég legg mikið upp úr tungu­málinu. Og mér finnst af­skap­lega mikil­vægt varðandi fram­tíð ís­lenskrar tungu að við reynum að velta okkur upp úr þessari gleði sem má hafa af því að skoða málið. Hvað það á sér margar víddir og tengingar í allar áttir,“ segir skáldið.

„Frekar en að vera að prédika og sí­fellt að á­fellast fólk fyrir að tala ekki nógu gott mál eða jafn­vel að láta þannig að það bara þori ekki að tala lengur. Þá held ég bara að maður geti sýnt fram á með eigin sköpun að þarna sé eitt­hvað sem er hægt að hafa mikla á­nægju af. Það finnst mér mjög mikil­vægt.“

En hefurðu á­hyggjur af stöðu ís­lenskunnar? Kannski sér­stak­lega gagn­vart enskunni? 

„Já, ég hef á­hyggjur af henni. Og ég hef á­hyggjur af að á síðustu árum hafi orðið svona mikil eftir­gjöf. Eigin­lega í þá átt að sumir líta þannig á að enskan sé bara eins og annað tungu­mál hér. Maður verður mjög var við þetta á Face­book og í textum hjá fólki að þar koma alls konar setningar og frasar á ensku al­gjör­lega að á­stæðu­lausu þar sem eru til fín ís­lensk orð yfir það sama. Ég kalla þetta beisikk­lí-ís­lensku“ og hlusta alltaf eftir því ef fólk notar mikið beisikk­lí. Þá svona herpist ég allur,“ segir Þórarinn.

Hann er sér­stak­lega gagn­rýninn á það hvernig Ríkis­út­varpið hefur staðið sig í þessu.

„Það á nú að vera brjóst­vörn ís­lenskunnar og er meira að segja með mál­stefnu. En maður verður æ oftar var við að það er kannski við­tal í gangi við ein­hvern sem er ensku­mælandi og þá kemur oft bara langur kafli á ensku, sem er kannski ekkert þýddur,“ segir hann.

„Og eins þegar við­mælendur eru að skjóta inn orðum á ensku, þá kemur alltaf þetta „ef mér leyfist að sletta“ og eitt­hvert smá sam­visku­bit. Þá finnst mér að við­komandi frétta­maður eigi að segja: „Nei, þér leyfist það ekki“. Og eins ef ein­hver kemur með enskan frasa þá eigi þeir sem eru á vegum út­varpsins að spyrja: „Heyrðu hvað þýðir þetta? Beisikk­lí, hvað þýðir það?“ Því það er fullt af fólki á Ís­landi sem kann enga ensku.“

Tungu­málinu stafi mun meiri hætta af ensku en nokkurn tíma af fyrir­bærum eins og þágu­falli á „röngum“ stað, með sögn sem ætti að taka með sér þol­fall. Þórarinn er frekar á bandi þeirra sem hafa verið kallaðir frjáls­lyndir mál­fræðingar þegar kemur að þessum mál­breytingum, en Ei­ríkur Rögn­valds­son, prófessor emeritus í mál­fræði við Há­skóla Ís­lands er lík­lega fremstur í þeirra flokki.

„Það er auð­vitað alveg rétt að það á ekki að leggja heilt skóla­kerfi í það að djöflast á þessu. Því, sko, lógíkin í því að ein­hver sögn taki með sér þágu­fall en önnur ekki… Þetta eru bara ein­hverjar venjur sem valda því. Þannig að vissu­lega finnst mér að það megi alveg tala um þetta en ekki að fara að eyða heilu skóla­kerfi í að berjast um þetta,“ segir Þórarinn.

Hefur enga trú á Covid-sögum

En hvernig hefur þjóð­fé­lagið breyst frá því þú fórst að skrifa? Hafa þjóð­fé­lags­breytingarnar bein á­hrif á skrifin?

„Ég held það en það gerist ekki með ein­hverjum einum hætti. Ég er ekki höfundur sem tekur fyrir ein­hver á­kveðin þjóð­fé­lags­mál. Það er ekki þannig að nú ætli ég að skrifa sögu sem tekur af skarið í lofts­lags­málum eða tekju­skiptingu eða ein­hverju svo­leiðis. Slík at­riði ber samt oft á góma í for­bifar­ten, eins og maður segir. Ef mér leyfist að sletta,“ bætir hann við og hlær.

En skáldið sleppur ekki svo auð­veld­lega. Ég hef að sjálf­sögðu tekið til mín á­kall hans til fjöl­miðla­manna um að standa vörð um tungu­málið. 

Nei, þér leyfist ekki að sletta. Hvað þýðir for­bifar­ten?

„Svona á leiðinni sko. En ég er meira gefinn fyrir svona punkt­at­huganir. Það er kannski ein­hver karakter sem að segir eitt­hvað, sem síðan segir sína sögu af því sem er að gerast í þjóð­fé­laginu.“

Þó er hvergi minnst á heims­far­aldur kórónu­veiru í Um­fjöllun og því fagnar sá sem þetta skrifar.

Við sam­mælumst um að vera búnir að fá hund­leið á far­aldrinum og öllu tali um hann. Ekki sér­lega skapandi um­hverfi í dag eða hvað?

„Nei, en á móti kemur að höfundar hafa fengið tíma og næði til að fara að vinna í sínum fyrri hug­myndum,“ segir Þórarinn.

Á­standið er þó al­mennt séð ekki sér­lega gott fyrir list­greinar. „Ekki nema það kæmi eitt­hvað mjög bita­stætt út úr þessu. En ég hef nú reyndar enga sér­staka trú á því. Því ég held að þegar þetta verði loksins yfir­staðið, sem ég ætla nú að leyfa mér að vona að verði ein­hvern tímann, þá held ég að skáld­sagna­höfundar muni til dæmis ekki gera mikið af því að fara að skrifa ein­hverjar Co­vid-sögur.“

Ætli þjóð­fé­lagstrámað af þessu sé kannski ekki nógu mikið? Við höfum auð­vitað séð mörg meistara­verk spretta upp úr blóði drifnum jarð­vegi styrj­alda og hörmunga.

„Tja, þetta eru náttúru­lega gríðar­leg tíðindi og það getur vel verið að í skil­vindu tímans komi eitt­hvað út úr þessu. Ég held í raun að frá því að seinni heims­styrj­öldin geisaði hér á okkar slóðum hafi aldrei gerst neitt sem hafði svona víð­tæk á­hrif og eigi eftir að vera í sögu­bókunum. Því þetta kostaði svo miklar breytingar á dag­legu lífi. En samt held ég ein­hvern veginn að þetta verði ekki mjög spennandi efni fyrir skáld­sagna­höfunda.“

Og á þeim, kannski ör­lítið niður­drepandi nótum ljúkum við okkar sam­tali við höfundinn þjóð­kunna. Vonum báðir að þessu fari að ljúka sem fyrst ekki síst svo listirnar fái notið sín í skapandi umhverfi á ný.