Um bólusetningar og hlutleysi skóla Ragnar Þór Pétursson skrifar 4. júní 2021 13:31 Síðustu ár hefur reglulega komið upp krafa um hlutleysi skóla í umdeildum málum. Í sjálfu sér hefur ekki farið fram mikil umræða um hlutleysiskröfuna sem slíka. Oftar er um að ræða einstök tilfelli sem af einhverjum ástæðum vekja heitar tilfinningar í samfélaginu. Mest áberandi dæmi umræðunnar eru þau hvort kirkjuheimsóknir séu eðlilegur hluti skólastarfs og hvort/hvernig skólamötuneyti skuli taka tillit til þeirra sem ekki borða kjöt. Á allra síðustu dögum hefur bæst við í umræðuna krafa frá einstökum foreldrum um að börn þeirra sitji ekki undir „áróðri“ um gagnsemi bólusetninga. Þetta er umræða sem við þurfum að taka. Af ýmsum ástæðum tel ég að dæmið um kjöt eða kjötleysi sé ágætlega fallið sem upphafspunktur. Ég sé í fljótu bragði ferns konar gagnrýna afstöðu sem hægt er að nota í mótmælaskyni við óbreytt fyrirkomulag. Ferns konar rök um hlutleysi Í fyrsta lagi getur þú verið þeirrar skoðunar að það sé alls ekki hlutverk skólans að gefa börnum að borða. Skólinn fari út fyrir sitt eðlilega og/eða lögbundna hlutverk. Það getur til dæmis verið skoðun þín að þarna sé skólinn að taka að sér hlutverk foreldra eða eyða takmörkuðum fjármunum í verkefni sem ekki ætti að vera í forgangi. Í öðru lagi getur þú álitið sem svo að skólinn megi vissulega bjóða upp á kjöt en að maturinn í skólum sé ómögulegur og vondur. Þú teljir matseðilinn í skólanum ekki falla nægilega vel að smekk þinna barna og þau eigi sama rétt á að fá mat sem þeim finnist góður eins og önnur börn. Skólinn eigi ekki að mismuna eftir smekk eða reyna að stýra honum. Í þriðja lagi getur þú haldið því fram að maturinn sé hreinlega ekki nógu góður. Kjötvaran sé ekki nógu holl og notast sé við ódýrt og ómerkilegt hráefni. Börn þurfi að fá betri fæðu og það að skólar taki að sér það verkefni að gefa þeim að borða skapi kröfu á þá um að það sé gert almennilega (hér þarf maturinn í raun og sann að vera býsna óhollur til að þessi rök séu ekki bara dulbúin rök um smekk). Í fjórða lagi getur þú sagt að það sé siðferðileg afstaða þín að borða ekki kjöt. Þetta sé afstaða sem þú viljir ala börnin þín upp í og þar sem um sé að ræða algerlega eðlilega (og jafnvel algenga) afstöðu hljótir þú að geta gert kröfu um að skólinn taki tillit til ykkar. Lágmarkskrafan sé sú að boðið sé upp á aðra kosti þegar kjöt er á borðum. Hér getur afstaðan einnig verið trúarleg, t.d. þannig að þú og börn þín borði ekki svínakjöt af trúarástæðum. Þessar fjórar tegundir raka mætti kalla hlutverkarök, smekksrök, gæðarök og lífsskoðunarrök um hlutleysi skólans. Mér sýnist að samskonar rök geti gengið í flestum rökræðum um hlutleysi skólanna. Bólusetningar og hlutleysi Skoðum nú kröfuna um að börn sitji ekki undir áróðri um nytsemi bólusetninga og mátum við þetta. Hlutverkarök Afar auðvelt er að rökstyðja það að fræðsla um nytsemi bólusetninga falli innan hlutverks skólans. Það er beinlínis krökkt af markmiðum og kröfum í aðalnámskrá sem falla hér undir. Eitt lítið dæmi gæti verið krafan um að nemandi skuli í lok skólagöngu sinnar geta rætt eigin ábyrgð á líkamlegu og andlegu heilbrigði, bæði sín og annarra. Dæmin eru þó miklu fleiri. Smekksrök Mikilvægt er að gera greinarmun á smekk, staðreynd og skoðun. Ef fræðsla um bólusetningar er byggð á staðreyndum má vissulega finna einhver grá svæði þegar rýnt er í hvaða skoðanir myndaðar eru á grunni þeirra. Smekksrök hljóta þó að vega hér afar lítið. Gæðarök Líklega fellur umræða um skoðanir hér undir. Það er eðlilegt að til staðar sé gagnrýnin umræða um skoðanamyndandi þætti skólastarfs. Það er nefnilega skýrt af lögbundnu hlutverki skóla að í skóla eigi nemendur að læra að taka afstöðu, ígrunda hana og gera grein fyrir henni. Þetta snertir grunnhlutverk skólans við að undirbúa börn undir líf og starf í lýðræðisríki. Að sjálfsögðu má mynda sér skoðanir eða afstöðu án þess að vandað sé til verka. Slík skoðanamyndun er þó ekki í samræmi við hlutverk skólanna eins og því er lýst. Það er því eðlilegt að samfélagsleg umræða fari fram um þennan þátt þegar umdeild mál skekja samfélagið. Lífsskoðunarrök Án þess að ætla að gera fólki upp skoðanir þá virðist allmikið af umræðu um bólusetningar í samfélaginu falla undir þennan lið. Bólusetning er ekki skylda og einhverjir hópar taka afstöðu gegn þeim af nokkurs konar prinsippástæðum. Rökin á bak við það eru margvísleg. Í einhverjum tilfellum telja menn bóluefni og bólusetningar hluta af spilltu hagnaðardrifnu kerfi óheiðarlegs lyfjageira sem ekki sé treystandi. Eins virðist til andstaða við bólusetningar á grundvelli þess að fólk vilji bera ábyrgð á eigin heilsu með öðrum aðferðum. Sú afstaða getur jafnvel rist svo djúpt að fólk er tilbúið að þjást og jafnvel deyja til að standa við við hana. Þekkt er hvernig Bobby Fischer hafnaði læknismeðferð sem mögulega hefði bjargað lífi hans. Sama má segja um Steve Jobs og Bob Marley svo nefnd séu fleiri dæmi. Réttur barna Sem færir okkur að öðrum kjarna þessa máls. Það er eitt að neita sjálfum sér um læknismeðferð en annað að neita börnum sínum um hana. Börn hafa sjálfstæða tilvist og sjálfstæðan rétt. Þau eiga ekki að vera útibú foreldra sinna, hvort sem um er að ræða smekk eða skoðanir. Það er vissulega ábyrgð fjölskyldna að leiðbeina börnum og fræða þau og stjórnvöldum ber að virða ábyrgð, skyldur og réttindi fjölskyldna. Börn eiga hins vegar líka sjálfstæðan rétt á menntun og upplýsingum. Það gleymist oft að Barnasáttmáli SÞ kveður beinlínis á um að börn eigi rétt á að upplýsingum sé miðlað til þeirra, t.d. í fjölmiðlum. Jafnvel mætti ganga svo langt að segja að það sé hlutverk okkar, hinna fullorðnu, að skapa mál- og upplýsingaheim sem opinn er börnum og ungmennum. Hér er ég ekki að tala um hlutverk kennara og foreldra heldur einfaldlega þær skyldur sem fylgja því að búa í samfélagi. Færa má býsna sannfærandi rök fyrir því að greinileg hnignun lýðræðis í okkar heimshluta um þessar mundir birtist að einhverju leyti í því að við vanrækjum þetta. Við gerum ekki greinarmun á staðreyndum og skoðunum; upplýsingum og áróðri. Skólinn og bólusetningar Að mínu mati er algerlega óefað að umfjöllun um bólusetningar sé eðlilegur hluti af skyldunámi barna. Sú umfjöllun á þó að vera vönduð og fagleg og byggja á staðreyndum. Hún á ekki að vera áróður – en um leið eru það ekki andstæðingar bólusetninga sem skilgreina hvað er áróður og hvað ekki. Bólusetningar eru raunar kjörið viðfangsefni skólastarfs því fræðsla og umræða um þær hefur margar víddir, þar á meðal líffræðilegar, samfélagslegar og siðferðislegar. Þótt þetta séu umræðusvið sem við, hin fullorðnu, eigum erfitt með að fóta okkur á þá eiga börn rétt á að vera upplýst um þau. Það er vel hægt að gera án þess að ala á fordómum eða vanvirðingu. Þess vegna, meðal annars, starfar fagfólk í skólum – sem stýrir þar umræðum og fræðslu. Samfélag, sem stöðugt tvístrar sér og stendur í áflogum um alla hluti, hefur enga heimtingu á að krefja skóla um að vera hlutlausir, ef hlutleysi er meint þannig að umdeild mál séu látin vera. Miklu frekar eiga börn rétt á því að fullorðnir stilli sig um að gera öll mál umdeild. Foreldrar eiga ekki að geta frábeðið „sér“ nám barna sinna. Börnin eiga sjálfstæðan rétt á því að kynnast öðrum heimsmyndum en foreldra sinna. Þau eiga einnig rétt á því að nám þeirra og kennsla sé góð; að námsefni sé vandað og kennarar færir. Eitt af því sem kennarar geta gert til að stuðla að því er virk umræða um fagleg mál og stöðug starfsþróun. Líklega er löngu orðið tímabært að samfélagið (og þá sérstaklega skólafólkið) taki til róttækrar umræðu hinar ýmsar hliðar hlutleysiskröfunnar. Höfundur er formaður Kennarasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ragnar Þór Pétursson Bólusetningar Skóla - og menntamál Grunnskólar Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Mest lesið Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Húsnæðis- og skipulagsmál Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson skrifar Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Skattlögð þegar við þénum, eigum og eyðum Aron H. Steinsson skrifar Sjá meira
Síðustu ár hefur reglulega komið upp krafa um hlutleysi skóla í umdeildum málum. Í sjálfu sér hefur ekki farið fram mikil umræða um hlutleysiskröfuna sem slíka. Oftar er um að ræða einstök tilfelli sem af einhverjum ástæðum vekja heitar tilfinningar í samfélaginu. Mest áberandi dæmi umræðunnar eru þau hvort kirkjuheimsóknir séu eðlilegur hluti skólastarfs og hvort/hvernig skólamötuneyti skuli taka tillit til þeirra sem ekki borða kjöt. Á allra síðustu dögum hefur bæst við í umræðuna krafa frá einstökum foreldrum um að börn þeirra sitji ekki undir „áróðri“ um gagnsemi bólusetninga. Þetta er umræða sem við þurfum að taka. Af ýmsum ástæðum tel ég að dæmið um kjöt eða kjötleysi sé ágætlega fallið sem upphafspunktur. Ég sé í fljótu bragði ferns konar gagnrýna afstöðu sem hægt er að nota í mótmælaskyni við óbreytt fyrirkomulag. Ferns konar rök um hlutleysi Í fyrsta lagi getur þú verið þeirrar skoðunar að það sé alls ekki hlutverk skólans að gefa börnum að borða. Skólinn fari út fyrir sitt eðlilega og/eða lögbundna hlutverk. Það getur til dæmis verið skoðun þín að þarna sé skólinn að taka að sér hlutverk foreldra eða eyða takmörkuðum fjármunum í verkefni sem ekki ætti að vera í forgangi. Í öðru lagi getur þú álitið sem svo að skólinn megi vissulega bjóða upp á kjöt en að maturinn í skólum sé ómögulegur og vondur. Þú teljir matseðilinn í skólanum ekki falla nægilega vel að smekk þinna barna og þau eigi sama rétt á að fá mat sem þeim finnist góður eins og önnur börn. Skólinn eigi ekki að mismuna eftir smekk eða reyna að stýra honum. Í þriðja lagi getur þú haldið því fram að maturinn sé hreinlega ekki nógu góður. Kjötvaran sé ekki nógu holl og notast sé við ódýrt og ómerkilegt hráefni. Börn þurfi að fá betri fæðu og það að skólar taki að sér það verkefni að gefa þeim að borða skapi kröfu á þá um að það sé gert almennilega (hér þarf maturinn í raun og sann að vera býsna óhollur til að þessi rök séu ekki bara dulbúin rök um smekk). Í fjórða lagi getur þú sagt að það sé siðferðileg afstaða þín að borða ekki kjöt. Þetta sé afstaða sem þú viljir ala börnin þín upp í og þar sem um sé að ræða algerlega eðlilega (og jafnvel algenga) afstöðu hljótir þú að geta gert kröfu um að skólinn taki tillit til ykkar. Lágmarkskrafan sé sú að boðið sé upp á aðra kosti þegar kjöt er á borðum. Hér getur afstaðan einnig verið trúarleg, t.d. þannig að þú og börn þín borði ekki svínakjöt af trúarástæðum. Þessar fjórar tegundir raka mætti kalla hlutverkarök, smekksrök, gæðarök og lífsskoðunarrök um hlutleysi skólans. Mér sýnist að samskonar rök geti gengið í flestum rökræðum um hlutleysi skólanna. Bólusetningar og hlutleysi Skoðum nú kröfuna um að börn sitji ekki undir áróðri um nytsemi bólusetninga og mátum við þetta. Hlutverkarök Afar auðvelt er að rökstyðja það að fræðsla um nytsemi bólusetninga falli innan hlutverks skólans. Það er beinlínis krökkt af markmiðum og kröfum í aðalnámskrá sem falla hér undir. Eitt lítið dæmi gæti verið krafan um að nemandi skuli í lok skólagöngu sinnar geta rætt eigin ábyrgð á líkamlegu og andlegu heilbrigði, bæði sín og annarra. Dæmin eru þó miklu fleiri. Smekksrök Mikilvægt er að gera greinarmun á smekk, staðreynd og skoðun. Ef fræðsla um bólusetningar er byggð á staðreyndum má vissulega finna einhver grá svæði þegar rýnt er í hvaða skoðanir myndaðar eru á grunni þeirra. Smekksrök hljóta þó að vega hér afar lítið. Gæðarök Líklega fellur umræða um skoðanir hér undir. Það er eðlilegt að til staðar sé gagnrýnin umræða um skoðanamyndandi þætti skólastarfs. Það er nefnilega skýrt af lögbundnu hlutverki skóla að í skóla eigi nemendur að læra að taka afstöðu, ígrunda hana og gera grein fyrir henni. Þetta snertir grunnhlutverk skólans við að undirbúa börn undir líf og starf í lýðræðisríki. Að sjálfsögðu má mynda sér skoðanir eða afstöðu án þess að vandað sé til verka. Slík skoðanamyndun er þó ekki í samræmi við hlutverk skólanna eins og því er lýst. Það er því eðlilegt að samfélagsleg umræða fari fram um þennan þátt þegar umdeild mál skekja samfélagið. Lífsskoðunarrök Án þess að ætla að gera fólki upp skoðanir þá virðist allmikið af umræðu um bólusetningar í samfélaginu falla undir þennan lið. Bólusetning er ekki skylda og einhverjir hópar taka afstöðu gegn þeim af nokkurs konar prinsippástæðum. Rökin á bak við það eru margvísleg. Í einhverjum tilfellum telja menn bóluefni og bólusetningar hluta af spilltu hagnaðardrifnu kerfi óheiðarlegs lyfjageira sem ekki sé treystandi. Eins virðist til andstaða við bólusetningar á grundvelli þess að fólk vilji bera ábyrgð á eigin heilsu með öðrum aðferðum. Sú afstaða getur jafnvel rist svo djúpt að fólk er tilbúið að þjást og jafnvel deyja til að standa við við hana. Þekkt er hvernig Bobby Fischer hafnaði læknismeðferð sem mögulega hefði bjargað lífi hans. Sama má segja um Steve Jobs og Bob Marley svo nefnd séu fleiri dæmi. Réttur barna Sem færir okkur að öðrum kjarna þessa máls. Það er eitt að neita sjálfum sér um læknismeðferð en annað að neita börnum sínum um hana. Börn hafa sjálfstæða tilvist og sjálfstæðan rétt. Þau eiga ekki að vera útibú foreldra sinna, hvort sem um er að ræða smekk eða skoðanir. Það er vissulega ábyrgð fjölskyldna að leiðbeina börnum og fræða þau og stjórnvöldum ber að virða ábyrgð, skyldur og réttindi fjölskyldna. Börn eiga hins vegar líka sjálfstæðan rétt á menntun og upplýsingum. Það gleymist oft að Barnasáttmáli SÞ kveður beinlínis á um að börn eigi rétt á að upplýsingum sé miðlað til þeirra, t.d. í fjölmiðlum. Jafnvel mætti ganga svo langt að segja að það sé hlutverk okkar, hinna fullorðnu, að skapa mál- og upplýsingaheim sem opinn er börnum og ungmennum. Hér er ég ekki að tala um hlutverk kennara og foreldra heldur einfaldlega þær skyldur sem fylgja því að búa í samfélagi. Færa má býsna sannfærandi rök fyrir því að greinileg hnignun lýðræðis í okkar heimshluta um þessar mundir birtist að einhverju leyti í því að við vanrækjum þetta. Við gerum ekki greinarmun á staðreyndum og skoðunum; upplýsingum og áróðri. Skólinn og bólusetningar Að mínu mati er algerlega óefað að umfjöllun um bólusetningar sé eðlilegur hluti af skyldunámi barna. Sú umfjöllun á þó að vera vönduð og fagleg og byggja á staðreyndum. Hún á ekki að vera áróður – en um leið eru það ekki andstæðingar bólusetninga sem skilgreina hvað er áróður og hvað ekki. Bólusetningar eru raunar kjörið viðfangsefni skólastarfs því fræðsla og umræða um þær hefur margar víddir, þar á meðal líffræðilegar, samfélagslegar og siðferðislegar. Þótt þetta séu umræðusvið sem við, hin fullorðnu, eigum erfitt með að fóta okkur á þá eiga börn rétt á að vera upplýst um þau. Það er vel hægt að gera án þess að ala á fordómum eða vanvirðingu. Þess vegna, meðal annars, starfar fagfólk í skólum – sem stýrir þar umræðum og fræðslu. Samfélag, sem stöðugt tvístrar sér og stendur í áflogum um alla hluti, hefur enga heimtingu á að krefja skóla um að vera hlutlausir, ef hlutleysi er meint þannig að umdeild mál séu látin vera. Miklu frekar eiga börn rétt á því að fullorðnir stilli sig um að gera öll mál umdeild. Foreldrar eiga ekki að geta frábeðið „sér“ nám barna sinna. Börnin eiga sjálfstæðan rétt á því að kynnast öðrum heimsmyndum en foreldra sinna. Þau eiga einnig rétt á því að nám þeirra og kennsla sé góð; að námsefni sé vandað og kennarar færir. Eitt af því sem kennarar geta gert til að stuðla að því er virk umræða um fagleg mál og stöðug starfsþróun. Líklega er löngu orðið tímabært að samfélagið (og þá sérstaklega skólafólkið) taki til róttækrar umræðu hinar ýmsar hliðar hlutleysiskröfunnar. Höfundur er formaður Kennarasambands Íslands.
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar