Þrælamorðinginn Ingólfur

„Hvaða Ingólf?“ – hnussaði úfinn fornleifafræðingur í sjónvarpsviðtali fyrir mörgum árum. Fréttakona hafði mætt á vettvang uppgraftar í Kvosinni og spurt: „Eruð þið búin að finna Ingólf?“

Óþol fornleifafræðinga fyrir þeirri hvimleiðu en þó skiljanlegu tilhneigingu fólks að tengja fornleifafundi við nafngreindar manneskjur er löngu þekkt. Ritheimildir um landnám Íslands virðast í meginatriðum í samræmi við rannsóknir fornleifafræðinga og raunvísindafólks að því marki að Ísland virðist hafa byggst býsna hratt í byrjun tíundu aldar af fólki ættuðu frá Noregi.

Það segir þó ekkert um hvernig fyrstu skrefum landnámsins var háttað, hvort hér hafi verið verstöðvar eða jafnvel takmörkuð föst búseta um langt árabil áður en aðalbylgja fólksflutninganna skall á. Því síður gefur það okkur tilefni til að taka bókstaflega frásagnir Landnámu um nafngreinda og stórættaða höfðingja sem fyrstir settust að í hverjum firði eða vík.

Það er í sjálfu sér ekkert útilokað að maður að nafni Ingólfur hafi fyrstur sest að í víkinni í Kvosinni á seinni hluta níundu aldar, nytjað eyjarnar á Kollafirði og geymt skip sín og báta í grunnu tjörninni steinsnar frá bænum sem hann reisti sér. Þessi Ingólfur gæti vel hafa verið Arnarson eða Björnólfsson líkt og heimildunum greinir á um. Og það er vel líklegt að nokkrum kynslóðum síðar hafi afkomendur hans staðhæft, líklega í góðri trú, að langalangafi hafi verið fyrsti landnámsmaðurinn.

Hafi Ingólfur ekki verið uppi í raun og veru var nauðsynlegt að búa hann til. Öll samfélög þurfa sína upprunasögn, nafngreindan einstakling (oftast stórættaðan karl) sem hægt er að kalla stofnanda eða ættföður. Landnám, stofnun borga eða fæðing þjóða verður helst að geta smættast niður í einn atburð, afmarkaðan í tíma og rúmi. Þess vegna er sagan um Ingólf, öndvegissúlurnar og fund Reykjavíkur svo hentug.

Einhver þarf að vera fyrstur

Sú hefð að ársetja landnám Ingólfs við 874 er frá ofanverðri nítjándu öld og var að sumu leyti fengin með lestri heimilda og að sumu leyti endurspeglaði hún praktíska nauðsyn. Íslendingar áttuðu sig á að það hlyti að fara að líða að þúsund ára afmæli byggðar í landinu og að slíku stórafmæli bæri að fagna.

Talan 874 var engan veginn augljós út frá mótsagnakenndum heimildunum, en hentaði vel þar sem hún gaf rúman en þó ekki of langan tíma til að undirbúa veglega veislu. Öld síðar þótti landsmönnum auðveldara að halda sig bara við þetta ártal en að þurfa að útskýra hvers vegna minna en hundrað ár liðu milli 1000 ára og 1100 ára afmælisins.

874 var heppilegt ártal og Ingólfur var heppilegur fyrsti landnámsmaður, enda kennum við börnunum okkar hvort tveggja í skóla – þrátt fyrir að kennslubækur slái varnagla um að hvort tveggja sé ágiskun og líklega ekki hárnákvæmt.

Eina alvarlega atlagan að stöðu Ingólfs sem hins táknræna fyrsta landnámsmanns tengist nafni annars manns, sem jafnvel enn minna er vitað um. Hann hét Náttfari.

Náttfara er aðeins getið í þremur línum í Landnámu. Hann er sagður hafa verið í för með Garðari Svavarssyni, sænskum manni sem sigldi umhverfis Ísland og hafði vetursetu við Skjálfandaflóa. Um vorið, þegar Garðar bjó sig til heimferðar „sleit frá honum mann á báti er hét Náttfari, ok þræl ok ambátt.“ Síðar í ritinu er getið um Náttfara í framhjáhlaupi, þar sem segir að landnámsmaðurinn Eyvindur Þorsteinsson hafi hrakið hann frá bæ sínum í Reykjadal í eyðilega vík yst við Skjálfandaflóa, Náttfaravík.

Á grunni þessarar stuttu og slitróttu frásagnar ákváðu Húsvíkingar að efna til sinnar eigin landnámshátíðar sumarið 1970 og skákuðu þar með öðrum landsmönnum um fjögur ár. Hátíðin stóð í nokkra daga og hafði flest einkenni hefðbundinna bæjarhátíða eins og þær hafa verið haldnar í seinni tíð. Þótti Norðanmönnum ekki leiðinlegt að ná að slá við liðinu fyrir sunnan með sinn ofmetna Ingólf.

Ingólfur norðursins

Náttfarahátíðin var ekki bara hentug átylla til að slá upp veislu. Mörgum nyrðra var full alvara með að rétta hlut síns manns í sögunni, líkt og sést af því hve hugleikinn Náttfari var norðlenskum rithöfundum á fimmta, sjötta og sjöunda áratugnum. Árið 1941 skrifaði rithöfundurinn og þingmaðurinn Bjartmar Guðmundsson ljóðrænan sagnaþátt eða smásögu um landnámsmanninn Náttfara, Jón Sigurðsson frá Ystafelli ritaði heila bók um Náttfara og Garðar Svavarsson sem út kom árið 1968 og 1960 kom út skáldsagan Náttfari eftir Flateyinginn Theodór Friðriksson.

Allir þurftu höfundarnir að geta í risastórar eyður í frásögn sinni. Þeir eiga það sameiginlegt að freistast til að gera Náttfara að ættgöfgum manni, að álykta að hann hljóti að hafa strokið frá Garðari í stað þess að hafa slitið óvart á brott og daðra við þá hugmynd að ástin hafi átt þar hlut að máli sem skýri ambáttina í strokubátnum.

Lengst gengur Theodór í skáldsögu sinni, þar sem hann gerir Náttfara að fóstbróður Garðars og hvatamanni að siglingunni til Íslands. Sá leiðangur hafi ekki verið nein slysni, heldur útpældur rannsóknarleiðangur að undirlagi móður Náttfara, sem hafi haft vitneskju sína um landið frá grískum sæförum. Á Íslandi leiðir flókinn ástarþríhyrningur til þess að Náttfari flýr með ambáttinni, en saman eiga þau fjölda dætra sem hver um sig giftist frægum landnámsmönnum og urðu þannig ættmæður göfugustu fjölskyldna landsins. Með slíkri hugarleikfimi reyndu höfundarnir ekki að rísa gegn hefðbundinni upprunasögu Íslendinga, heldur aðeins að bæta Náttfara við hana og fella hann að staðalmyndinni um landnámsmenn sem djarfa höfðingja, helst af höfðingjakyni.

Áratugum áður hafði rithöfundurinn og kommúnistinn Gunnar Benediktsson hins vegar ritað grein um Náttfara, fyrsta landnámsmann Íslands, þar sem hann gekk á hólm við hina höfðingjamiðuðu sögusýn. Tilefnið var 1000 ára afmæli Alþingis árið 1930. Hátíðarhöldin einkenndust af skefjalausri dýrkun á „gullöld Íslendinga“, þjóðveldistímanum. Íslenskir kommúnistar voru þeir einu sem ekki tóku þátt í þeim kór.

Ekkert gleðiefni

Í tímaritinu Rétti túlkaði Einar Olgeirsson stofnun Alþingis með sínum hætti: „930 var, – með stofnsetningu löggjafarsamkundunnar, Alþingi, – stjettarvald jarðeigendanna, þrælaeigendanna og þrælamorðingjanna löghelgað, hnefavaldið gert að lagavaldi, hin rænda jörð að lögverndaðri eign, víkingarnir að drottnendum lands og þjóðar, ræningjarnir að ríkisstjórum. … Þess ætlar nú íslensk yfirstjett að minnast.“

Grein Gunnars birtist í sama tölublaði Réttar. Að hans mati var Náttfari fátækur húskarl sem réðst til Íslandsfararinnar, ef til vill til að vera í námunda við ambáttina sem hann elskaði. Þegar færi gafst, létu þau sig hverfa frá húsbóndanum til að skapa sér nýtt líf, frjáls í hinu nýja landi.

Að mati Gunnars var það lítilsigld hégómagirnd íslenskra sagnritara sem olli því að Náttfari fékk ekki nafnbót fyrsta landnámsmannsins: „Þem mun hafa þótt það ekki skammlaust fyrir þjóðina, að í svona veglegu sæti sögu hennar sæti óbrotinn húskarl með ambátt við hlið sér. Ingólfur var maðurinn, sem þjóðin var sæmd af að eiga í því sæti, – af ríkum ættum kominn, þrælaeigandi og þrælamorðingi, gripdeildarmaður, að stórum hluta af landinu, sem hann síðan úthlutaði öðrum af ríkdómi náðar sinnar.“

Að einu leyti taldi Gunnar Benediktsson þó réttmætt að miða upphaf Íslandsbyggðar við búsetu Ingólfs og telja hann fyrsta landnámsmanninn. „Það er fyrst við komu hans, og undir eins við komu hans, að stéttabaráttan og stéttakúgunin tekur sér aðsetur hér á Íslandi. Hann varð fyrstur manna til að bera morðvopn að hjarta undirstéttarinnar, og kveða þannig niður frelsisbaráttu hennar. Hann gaf fordæmið að því, að einstakir menn slægju eign sinni á heil landsvæði, til að úthluta síðan öðrum og þar með fá vald yfir bjargráðum þeirra og lífsskilyrðum. Það er hann, sem flytur hingað til lands það skipulag, sem hefir fært flestum Íslendingum þrældóminn að vöggugjöf, og örfáum réttinn til að drottna yfir lífsskilyrðum fjöldans.“

Niðurstaða Gunnars var sú að á sama hátt og með Ingólfi hafi saga hinnar alþjóðlegu kúgunar hafist á Íslandi, þá hafi með stroki Náttfara byrjað frelsisbarátta kúgaðrar alþýðu á Íslandi. Gat höfundurinn, sem fæddur var í Skaftafellssýslum, ekki stillt sig um að senda pillu á mölina með því að benda á að sú barátta hafi eins og aðrar félagshreyfingar hafist í Þingeyjarsýslu. „En enn þann dag í dag lýtur íslensk alþýða dýpst og átakanlegast auðvaldi yfirstéttarinnar og kúgun hennar í landnámi þrælamorðingjans Ingólfs Arnarsonar.“