…og jafnvel línudansara á kvöldin!

Árið 1918 stofnaði velski læknirinn Pendrill Varr­ier-Jones nýjan og byltingarkenndan spítala í tengslum við læknadeild Cambridge-háskóla. Meginviðfangsefni sjúkrahússins var í fyrstu að sinna fólki með lungnasjúkdóma, einkum berklasjúklingum, sem voru fjölmargir í Bretlandi líkt og annars staðar í Evrópu.

Að mati Varrier-Jones var ekki nóg að veita klíníska meðferð við sjúkdómnum sjálfum, heldur þyrftu sjúklingarnir líka aðlögun og endurhæfingu að dvölinni lokinni. Í tengslum við Papworth-spítalann reis því samnefnt þorp með íbúðum fyrir fjölda sjúklinga sem tryggð voru létt framleiðslustörf við ýmiss konar iðnað.

Nálgunin var byltingarkennd, enda hafði meðhöndlun berklasjúklinga fram að þessu fremur gengið út á að einangra þá frá ys og þys samfélagsins. Að meðferð lokinni biðu hins vegar fá tækifæri til eðlilegs lífs. Þessu vildi Varrier-Jones breyta með öflugri iðjuþjálfun. Þá var sjúklingum heimilað að hafa fjölskyldur sínar hjá sér í berklaþorpinu, en sú ráðstöfun varð afar umdeild meðal lækna.

Papworth-þorpið vakti athygli víða um lönd, þar á meðal á Íslandi. Talsverður áhugi var fyrir því að koma upp endurhæfingarmiðstöðvum í tengslum við sjúkrastofnanir á borð við Kópavogshæli, Kristsneshæli og hressingarhælið að Reykjum, en fjárskortur og fjöldi sjúklinga kom í veg fyrir að slíkt næði fram að ganga.

Það var ekki fyrr en með stofnun Reykjalundar í Mosfellssveit að draumurinn rættist. Samband íslenskra berklasjúklinga, sem stofnað var árið 1938, festi í stríðslok kaup á þrjátíu hekturum lands undir hið nýja vinnuheimili. Framkvæmdir hófust þegar og þann fyrsta febrúar 1945 var fyrsti áfanginn tekinn í notkun.

Stórátak í Mosfellssveit

Bygging Reykjalundar var stórmerkur þáttur í sögu íslenskra heilbrigðismála og má segja að með framkvæmdunum hafi verið lyft grettistaki. Verkið var að mestu fjármagnað með almennum fjársöfnunum SÍBS og reyndi það mjög á hugkvæmni félagsmanna sem sífellt voru á höttunum eftir nýjum fjáröflunarleiðum.

Merkjasala var hin hefðbundna tekjulind samtakanna. Stjórnarráðið helgaði einn dag á ári berklavörnum, þar sem eitt og annað var gert til að vekja athygli á málstaðnum. Flutt voru útvarpserindi um berklasjúkdóminn og hornaflokkar léku á fjölförnum götuhornum í Reykjavík. Sjálfboðaliðar gengu svo hús úr húsi og seldu merki dagsins með fallegum silkiborða til að næla í barminn. Bestum árangri í merkjasölunni náðu þó hjúkrunarskólastúdínur sem þræddu skemmtistaði að næturlagi, íklæddar einkennisbúningi stéttarinnar.

Árið 1945 efndi SÍBS einnig til veglegs happdrættis til styrktar Reykjalundar. Smáhappdrætti hvers kyns félagasamtaka voru algeng fjár­öflunar­aðferð og voru eftirsóttustu vinningarnir hvers kyns innfluttur neysluvarningur, svo sem heimilistæki og bifreiðar.

SÍBS-happdrættið gekk skrefinu lengra. Meðal smærri vinninganna voru píanó, radíógrammófónar, Kjarvalsmálverk, golfáhöld og flugferð til New York, svo eitthvað sé nefnt. Þá var hægt að vinna skemmtibát og „héppa“, sem var metnaðarfullt nýyrði fyrir Jeep-bifreið. Aðalvinningurinn var hins vegar lítil farþegaflugvél ásamt flugnámi.

Vélin, sem lent gat bæði á sjó og landi, var sögð einhver fullkomnasta einkaflugvél Bandaríkjanna. Var henni fjálglega lýst í dagblöðum og meðal annars talið til kosta að veiðifúsir flugmenn gætu lent henni á vötnum og notað sem hraðbát. Endur­speglar vinningurinn þá útbreiddu trú í lok fimmta áratugarins að einkaflugvélar yrðu almenningseign innan fárra ára og álíka hvunndagslegur ferðamáti og bifreiðar.

Landsmenn bitu á agnið og happdrættismiðarnir runnu út eins og heitar lummur. Svo fór að lokum að tvö ung systkini unnu flugvélina. Ekki gerðust börnin þó fluggarpar, heldur seldu vélina fyrirtæki sem stóð fyrir áætlunarflugi á milli Reykjavíkur og Akraness.

Innfluttir skemmtikraftar

Flugvélarhappdrættið mikla 1945 varð undanfari flokkahappdrættis SÍBS sem enn í dag er einhver mikilvægasta peningauppspretta samtakanna. Frumlegri fjáraflanir áranna í kringum 1950 tengdust þó hvers kyns skemmtanahaldi og innflutningi erlendra listamanna.

Árið 1952 rann upp skringilegt og torskilið tónlistaræði í Svíþjóð. Ungur hrekkleysingi, Gösta Nordgren sem kallaður var Snoddas, sló í gegn fyrir hálfgamaldags vísnasöng og skringilega raddbeitingu. Snoddas, sem jafnframt bar viðurnefnið „gúmmíkarlinn“ frá því að faðir hans drýgði tekjurnar með smokkasölu, naut fádæma vinsælda í heimalandinu um nokkurra mánaða skeið veturinn 1952-53, þótt óljóst væri hvort aðdáunin væri fölskvalaus eða hvort verið væri að skopast að listamanninum.

Ljúflingurinn Snoddas hafði hug á að heimsækja Ísland og var til í að koma hingað gegn því einu að fá greiddan ferðakostnað og uppihald. Snoddas tróð upp á tíu tónleikum og var uppselt á þá alla, enda þótti ekkert slor að fá hingað til lands vinsælasta tónlistarmann Svíþjóðar. Tvær grímur runnu þó á suma áhorfendur þegar Snoddas hóf upp raust sína og var frammistaða Svíans lengi á eftir rifjuð upp sem áminning um að erlendar vinsældir væru ekki endilega trygging fyrir gæðum.

Reiður tónlistarunnandi skrifaði harðorða grein í Jazzblaðið í kjölfar tónleikaferðarinnar og vandaði ekki aðstandendum kveðjurnar. „Mergur málsins er einfaldlega sá að „Snoddas“­ er saklaus einfeldningur, sem útsmoginn „businessmaður“ að nafni Adenby hefur „blöffað“ hálfa Evrópu með undanfarið ár.“ Og áfram hélt greinarhöfundur: „Sólólög mannsins voru svo algjörlega fyrir neðan allar hellur, að fimmtán ára strákar, sem voru búnir að eiga harmoniku í tvo mánuði gengu út af hljómleikunum stórhneykslaðir.“

Meiri og almennari ánægja var með aðra tónleika SÍBS á þessum árum. Síðla árs 1953 fluttu samtökin til að mynda inn sænsku söngkonuna og kvikmyndastjörnuna Alice Babs, sem gallhörðustu Júróvisjón-nirðir þekkja kannski sem fulltrúa Svíþjóðar á fyrstu Söngvakeppni evrópskra sjónvarpsstöðva nokkrum árum síðar. Alice Babs kom fram tólf sinnum fyrir troðfullu Austurbæjarbíói og skilaði drjúgum tekjum í félagssjóðinn.

Ekki tókst þó alltaf jafn vel til með innflutning erlendra skemmtikrafta. Ferðakostnaðurinn var hár og lítið mátti út af að bera til að tap yrði á öllu saman. Ákváðu stjórnendur SÍBS því á seinni hluta sjötta áratugarins að hætta slíkum ævintýrum. Svanasöngurinn var tónleikahátíðin Tónaregn sem haldin var í Austurbæjarbíói vorið 1957. Þar léku annars vegar kunnir íslenskir tónlistarmenn dægurlög af vinsældalistum austan hafs og vestan. Því næst tók við enska rokkhljómsveitin Tony Crombie and his Rockets. Má telja þetta einhverja fyrstu íslensku rokktónleikana og fengu þeir þá umsögn tónlistargagnrýnanda að þar hefðu farið saman hávaði, æðisgengin öskur og algjör múgsefjun. Þrátt fyrir mikilsvert framlag sitt til útbreiðslu rokksins, hlýtur merkasta fjáröflun SÍBS á þessum tíma þó að teljast koma Cirkus­ Zoo árið 1951.

Víðfrægur sirkus

Líkt og aðrir skemmtikraftar sem SÍBS flutti hingað til lands, var sirkus þessi sænskur. Stjórnandinn, Trolle Rhodin, var af kunnustu sirkusfjölskyldu Svíþjóðar. Faðir hans heillaðist af undraheimi fjölleikahússins þegar hann sá bandarísku goðsögnina Buffalo Bill ferðast um Evrópu í lok nítjándu aldar. Innblásinn af Vísunda-Billa varð hann sér út um kúrekaföt, barðastóran hatt, glæsilegt yfirvaraskegg og viðurefni sem minnti á vesturheim – Brazil Jack.

Sirkus Brazil Jack varð kunnur um öll Norðurlönd en sonurinn gekk skrefinu lengra og ferðaðist víða um lönd. Cirkus Zoo varð til að mynda fyrsta vestur-evrópska fjölleikahúsið til að heimsækja Sovétríkin og mun hafa haft mikil áhrif á rússneska sirkushefð.

Eins og nafnið gefur til kynna voru tamin dýr í veigamiklu hlutverki í Cirkus Zoo, sem raunar var kallaður dýragarður en ekki sirkus í fyrstu blaðafregnum hér á landi. Í fjölleikahúsinu var hálfvaxinn fíll sem gekk undir nafninu Baba. Ekki verður séð af auglýsingum eða blaðagreinum að fíllinn hafi sýnt neinar sérstakar kúnstir, en Reykvíkingum stóð á sama enda slík skepna nægilega framandi.

Meira líf var í hvítabjörnunum tíu sem átján ára tamningarmaður lét sýna listir sínar, þar á meðal að fara í rennibraut. Þrír skógarbirnir voru líka á sýningarskránni og hlupu meðal annars á hlaupahjóli. Pólskur dvergur var með trúðslæti og fjöldi fimleikamanna sýndi hvers kyns jafnvægislistir og glæfrafimleika – svo vitnað sé í fréttatilkynningar.

Sýningar Cirkus Zoo fóru fram í 2.000 manna tjaldi sem komið var upp í flugskýli á Reykjavíkurflugvelli. Djarft var teflt enda koma sirkussins fokdýr. Til að auka enn á spennuna greip SÍBS til þess ráðs að láta flugvél svífa yfir höfðum Reykvíkinga með borða þar sem nafn sirkussins var áletrað.

Mætingin var þó undir væntingum á fyrstu sýningarnar eða allt þar til dýrahópurinn var fullkomnaður. Með næstu skipalest komu nefnilega fjögur ljón til viðbótar við dagskrána. Voru þau sögð af norður-afrískum stofni ljóna, sem evrópskir höfðingjar héldu um aldir sem stofustáss, en sem dóu út einmitt um þessar mundir.

Allir vildu sjá konung dýranna og upp frá því var uppselt á hverja sýningu. Í allt sáu um 42 þúsund Íslendingar sirkusinn í flugskýlinu eða nærri þriðja hvert mannsbarn í landinu. Sjóðir Reykjalundar bólgnuðu og mikilvægur kafli var skrifaður í sögu skemmtana og afþreyingar á Íslandi.