Fúli kallinn á stallinum

(Tímabær orð um versta rithöfundarviðtal allra tíma)

Er rétt að rifja upp versta höfundarviðtal íslenskrar bókmenntasögu? Já, ég held það.

Það koma netgusur og þær komast í hámæli og svo hverfa þær og gleymast og það versta er, eins og spænski rithöfundurinn Javier Marías orðaði það: Tími leiðréttinganna er liðinn.

Það merkir að það þykir ekki lengur taka því að leiðrétta þegar farið er rangt með, logið, rangfært, rægt.

Ég er þess fullviss að aldrei hefur birst verra viðtal við íslenskan rithöfund en viðtal Auðar Jónsdóttur við Hallgrím Helgason í menningarblaði Heimildarinnar í tilefni af útgáfu lokabindis þríleiks höfundarins um Segulfjörð sem hann kallar svo.

En það mátti bara ekki segja það. Viðurlögin voru ströng.

Ónefndur maður kommenteraði á Facebook hjá Auði. Hann gat ekki orðað það kurteislegar:

„Verst hversu stór hluti viðtalsins fer í að jafna sakirnar við látna menn.“

Ég taldi mínúturnar. Mig minnir að það hafi frekar verið sekúndur. Fyrir þær sakir að hafa orðað hugsun sína svo hófsamlega var maðurinn ausinn svívirðingum, já, eiginlega kallaður nauðgari. Hver á að nenna slíku fremur en að láta sig hverfa? Rakalausar svívirðingar frá milljón manns? Nei, takk.

Hvernig getur slík rökleysa heltekið heila þjóð? Það hefur gerst oft áður og víðar.

Það var til nokkuð þegar maður var barn sem manni þótti með öllu ólíðandi: Þegar múgur krakka gerir aðsúg að einhverjum einum. „Allir á móti einum“ kallaði maður það og þótti ófínt.

Auður Jónsdóttir kom um svipað leyti að sambærilegum aðsúg þar sem um 400 manns réðust með óbótaskömmum að einum ungum rithöfundi að nafni Berglind Ósk fyrir að koma fram með hugtakið „kúltúrbörn“ og telja Bókablað Heimildarinnar undirselt slíkum. Að vísu er þetta vandmeðfarið. Auður var í fullum rétti að verja hendur sínar. Það er ekki endilega tekið út með sældinni að vera barnabarn Halldórs Laxness og hlýtur að vera þreytandi að vera eilíft borið það á brýn eins og biksvarta sök. Ætterni geta fylgt kostir og gallar og hugtak á borð við „kúltúrbörn“ stefna í átt að hálfgerðri frasamennsku fremur en að raunverulega ígrundaðri umhugsun.

Þetta varð ekki ljótt fyrr en allt þetta fólk fór að taka undir með Auði og nota helmingi verri orð um Berglindi Ósk en Auður hafði gert. „Allir á móti einum“ — það er fátt til ljótara. En ekki endilega þeim sem fyrstur hrópar að kenna. Félagsmiðlar leiða gjarnan til múgæsingar. Það eru ekki ný sannindi.

Ég var fimm eða sex ára þegar þau boð voru látin út ganga frá Margréti Müller, sem er í dag frægari fyrir annað en að hafa verið kennari við Landakotsskóla, að það væri bannað að tala við tvo stráka í sumarbúðum Landakotsskóla á Rifstúni vegna þess að þeir væru illir. Ég fór undir eins og talaði við þá.

Þeir vildu lítið við mig tala, enda kaþólskir og eldri en ég, en sögðu að Margrét væri kolbrjáluð.

Mér þótti þetta skrýtið. Allt andrúmsloftið var mér framandi. Ég er stoltur af að hafa talað við stráka sem var lagt blátt bann við að yrða á. Slíkt bann er grunsamlegt. Það sér hvert fimm ára barn. „Allir gegn tveimur“ er ekkert skárra en „allir gegn einum“.

***

Hvað er það ósmekklegasta sem maður getur gert þegar maður mætir í jarðarför óvinar síns? Tja, á grínstiginu má hugsa sér ýmislegt en í veruleikanum og af reynslunni held ég að þar toppi flest annað það sem Hallgrímur Helgason gerði í jarðarför Eiríks Guðmundssonar rithöfundar og úrvarpsmanns í Hallgrímskirkju 26. ágúst 2022: Að senda beint út tónlist úr jarðarförinni á Instagram.

Í alvöru? Gerði hann það? Já, það gerði hann. Öllu meiri lágkúra er ekki til. Sumt einfaldlega gerir maður ekki. Maður sýnir sorg annarra virðingu.

En þetta var bara til að bíta höfuðið af skömminni. Tæpu ári fyrir dauða Eiríks réðist Hallgrímur harkalega að Eiríki fyrir sjö ára gamlan pistil, enda þótt hann vissi mætavel — hann sagði mér það sjálfur — að Eiríkur stríddi við lífshættulegan sjúkdóm og var illa á sig kominn. RÚV átti ekki að fjarlægja eftir á af netinu pistilinn sem Eiríkur var látinn biðjast afsökunar á. Við fáum ekki einu sinni sjálf að leggja mat á hlutina, þeir hafa verið þurrkaðir út, eftir því sem best verður séð. Heilagur sankti Hallgrímur knúði fram afsökunarbeiðni hjá RÚV. Það hefur aldrei gerst í sögu þess opinbera miðils að listamaður fái afsökunarbeiðni fyrir umfjöllun tengda útgáfu á bók eftir sig. Það á ekki að geta gerst. Aldrei myndi hvarfla að mér að fara fram á annað eins, sama hversu grátt ég ætti einhverjum að gjalda. Slík krafa er siðlaus.

Hún verður enn siðlausari þegar heita má að heilagur Hallgrímur, kallinn á stallinum, hræki á afsökunarbeiðnina jafnóðum, án nokkurra skýringa. Taki hana ekki gilda og enginn viti hvers maðurinn er að krefjast.

Síðustu orð Eiríks Guðmundssonar í útvarp í lífi hans í maí 2021 voru afsökunarbeiðni til kallsins á stallinum. Þótt Hallgrímur ljúgi því blákalt í viðtalinu að hann hafi ekki beðið um hana varð það ekki skilið öðruvísi. RÚV átti ekki að verða við slíkri beiðni.

Var Eiríkur sáttur við þetta? Nei.

Nægði það Hallgrími, kallinum á stallinum? Onei.

Þó liggur fyrir hvor er meiri maður. Hallgrímur Helgason hefur aldrei á sinni lífsfæddu ævi beðið nokkurn mann afsökunar á einu eða neinu. Heiftrækni, hefndarþorsti og langrækni eru meira í ætt við það sem maður sér frá honum í dag. Áður var það mest kjaftháttur. Nú skildi hver vara sig sem hugsar krítískt um dýrlinginn Hallgrím Helgason og söguna sem hann vill búa til um sjálfan sig, aleinn. Sá hinn sami fær að lágmarki á sig illa orta vísu á Facebook.

***

Það mætti ætla að virðing fyrir þjáningu ætti að vera gagnkvæm og með nokkurri tign. Jafnvel að hún sé virðing fyrir manneskjum en ekki páskaganga sem upphefur þjáningu sem trúarlega dýrð, lötrar um götur með líkneski á stöllum, eða eiginlega fremur pöllum og mestmegnis líkneski af köllum. Mýtan er alltaf sú sama: Á Íslandi skal vera einn rithöfundur og ekki fleiri. Sá skal vera kall. Nýbreytni: Hæfir honum einkar vel að smjaðra út í eitt fyrir ungum kvenkyns rithöfundum til að sýna lit í femínisma, ef af þeim stafar engin ógn.

Í viðtali Heimildarinnar þótti ekki mega láta minna vera en að setja Hallgrím á stall, bókstaflega, á forsíðu Bókablaðsins. Stallur án kalls dugir auðvitað ekki. Var þetta írónía eða einlægni? Ég held svei mér þá að þetta hafi verið fúlasta alvara, sú alfúlasta í bænum um þær mundir.

Einhver ritdómari, Páll Baldvin, sem greinilega hefur ekki lesið mikið af bókum, gaf bók kallsins á stallinum fimm stjörnur í ritdómi í blaðinu. Fimm. Svona eins og háskólagráðurnar hans Georgs Bjarnfreðarsonar. Auður Jónsdóttir skrifaði tvo leiðara um viðtalið sem hún tók sjálf við Hallgrím, eða kannski væri nær að tala um helgispjall í því samhengi, og ég vona að hún skrifi ekkert verra um dagana því ekki hafði hún gert það áður. Önnur eins meðvirkni með umfjöllunarefni hæfir ekki blaðamanni sem vill láta álíta sig krítískan. Á forsíðu blaðsins eru klisjur um að list verði til úr áföllum. Hélt blaðið að fólk vissi þetta ekki almennt? Hvað yrði annars úr þjáningu og áföllum? Beikon og ís? Strauborð og saumavélar?

***

Allt þetta minnti mig á þegar kallinn á stallinum skrifaði forðum á einhverjum stað pistil — var hann á Strik.is sem þá hét svo? — sem greinilega var ætlað að fæla starfsfólk menningarmiðla, eða menningarmiðils, frá því að skrifa nokkuð krítískt um verk sín því „Enginn skyldi skáldin styggja, / skæð er þeirra hefnd“, eins og kallinn, þá á minni stalli en nú og meira á leikpalli, vitnaði í ljóð Gríms Thomsen með ódulinni hótun. Hótun til umfjöllunaraðila, sem hann átti síðar eftir að standa yfir dauðum og hlakka yfir blygðunarlaust, öll sómakennd víðsfjarri. Þetta var menningarmiðill sem hét Kistan og er nú horfinn af vefnum. Ég ritstýrði um hríð.

Nújæja? hugsaði ég. Eru skáld sem sé svona hefnigjarnar smásálir sem ekki má anda á? Eru þau svona Jónas frá Hriflu í skrautbúningi? Í heilskáldagalla?

Ég kannaðist ekki slíka algilda reglu, hafandi litið á mig sem skáld frá því ég var ellefu ára.

Þannig að ég þreif næstu bók úr kassa á skrifstofu menningarveftímaritsins Kistunnar, sem þá starfaði af fullum krafti, og það reyndist vera þýðing kallsins á stallinum á Rómeó og Júlíu eftir Shakespeare. Ég skrifaði ritdóm um hana. Hún reyndist arfaslök og versnaði enn við samanburð við frumtexta og aðrar þýðingar. Það var ekki að ófyrirsynju að nafn þýðandans var á hærra stalli en nafn höfundarins á bókarkápunni. Þetta líktist ekkert Shakespeare. Sýninguna hafði ég ekki séð. En þá kom reyndar í ljós að kallinn á stallinum virtist eiga sér nokkurs konar skipaðan verjanda, Pál Valsson prófarkalesara sinn, sem steig fram og andmælti með allmiklum þjósti. Ekki byggði hann þó orð sín á málefnalegum rökum heldur eigin kennivaldi einu saman, það hlýtur að standa í stjórnarskránni að umfjöllun um ákveðna höfunda skuli vera eins og honum sjálfum og skósveinum þeirra þóknast.

Næst fylgdi ritdeila við Benedikt Erlingsson, sem var fjandi skemmtileg. Benni reyndi að tína til rök og dæmi og var fjörugur og skemmtilegur.

Það fyndnasta var þó þegar leikhópurinn fór með sýninguna til Englands, gott ef ekki í Shakespeare-leikhúsið. Eða það getur ekki hafa verið annað en dásamlegur brandari, sérhannaður til að skemmta okkur hinum, því leikhópnum þótti þýðing Hallgríms á Shakespeare svo góð að hann vildi láta þýða þýðinguna á ensku. Ertu ekki að djóka í mér? Ég ætla rétt að vona það.

Leikhópnum væntanlega til furðu tók Shakespeare leikhúsið ekki í mál að láta þýða Shakespeare á ensku.

***

Á þeim tíma var algeng gagnrýni um bækur Hallgríms (þá mátti hvísla gagnrýni um kallinn á stallinum á þessum tíma og nokkrir ráðnir hvíslarar við Þjóðleikhúsið munu hafa vogað sér það) sú að bækur hans væru alltof langar. Þegar Höfundur Íslands fékk Íslensku bókmenntaverðlaunin 2001 þótti mér ómögulegt að bókin fengi bara ein verðlaun þannig að ég stofnaði önnur. Hafði enda tekið viðtal við höfundinn og fjallað um bókina, krítískt en jákvætt. Þau verðlaun hétu Kistublýanturinn. Þau voru í ramma og með gleri. Á bakvið glerið var blýantur með strokleðri báðum megin.

Svo þessi skammarverðlaun í bókmenntum væru nú örugglega græskulaus útskýrði ég fyrir Hallgrími hvernig afhendingin myndi fara fram. Hann fengi hamar og yddara og myndi mölva glerið, brjóta blýantinn í tvennt og ydda báða endana.

Fannst kallinum á stallinum þetta ekki bara skemmtilegt? Onei. Hann trompaðist. Skinhelgin var byrjuð þá þegar. Hann mætti ekki á athöfnina. Ég talaði við hann í síma og fékk svo SMS frá honum þegar athöfnin var byrjuð:

„Kysstublýantinn frá mér“

Hnéhnéhné. Mikið er nú gaman þegar einhver mesti húmoristi landsins, að sögn, hefur svo mikinn húmor fyrir sjálfum sér að stendur á sléttu svartanúlli, er við alkul.

Við sendum bara gripinn í pósti.

Síðan hef ég ekki tölu á þeim greinum sem kallinn á stallinum hefur skrifað gegn mér, gjarnan í svonefndum dylgjustíl þar sem nöfn eru of erfið til að skrifa þau. Eða eins og Hallgrímur hefur lýst þessum stíl sjálfur: „Reyndar notar Þorgeir gamalt og klístrað trix og nefnir okkur aldrei á nafn“ („Kræklótta kynslóðin“, Helgarpósturinn, 9. janúar 1997). Erfitt er að koma auga á tilefni þessa reiðilesturs hans í blaðinu sem fjallar mest um hvað Þorgeir Þorgeirson sé gamall og kræklóttur, en það er reyndar galdurinn við dylgjustílinn, það kasúldna trix sem kallinn á stallinum notaði til dæmis nýverið til að lýsa því fyrir fullum sal á hátíð Rithöfundasambandsins að það væri gott að vera laus við „öfundsjúka“ pakkið, sem var ég og annar til. Engin nöfn, bara með hund á fund, öfund, und, önd, hönd, önd, öfugönd, lönd og leið og strönd, hvað annað, ef maður er kallinn á stallinum. Kallinn á stallinum hefnir sín, er ósnertanlegur og getur aðfinnslulaust níðst á sér yngri höfundum, þegar hann ekki kýs að smjaðra fyrir þeim um hríð. Reyndar er varla til sá höfundur á Íslandi sem Hallgrímur hefur ekki ráðist á, Gyrðir Elíasson, Óskar Árni Óskarsson, Gerður Kristný, Þorgeir Þorgeirson, hvar endar upptalningin? En sá síðastnefndi skrifaði svolítið skemmtilegt örsvar við langhundi Hallgríms sem nefnist: „Fáein kræklótt huggunarorð til ungs og bálreiðs höfundar“ og réði honum heilt:

„Hitt er svo eins og hver önnur tilviljun, að ég var einmitt að lesa bók eftir Prseklad Podvodný (sem líklega er tékkneskur lærisveinn Voltaires). Hún heitir „1001 hints for effective self-infliction“ (Published 1920 in Boston, Mass. by The Massachusetts Institution for the Bewildered). Þar standa m.a. þessar ráðleggingar:

„Ef þér finnst þú þurfa að skjóta sjálfan þig í fótinn á almannafæri þá skaltu:

1) helst gera það með vatnsbyssu (því sokkar eru fljótir að þorna)

2) en heimti kringumstæðurnar að það komi blóð skaltu nota minnstu gerð af skammbyssu (með stálkúlu).

3) notaðu aldrei hríðskotabyssu, það er stórháskalegt og getur skaðað þig meira en áhorfendurnir vilja sjá.““

(Helgarpósturinn, 16. janúar, 1997).

Allt lygi hjá Þorgeiri, auðvitað, engin slík bók er til. Hann var greinilega meiri húmoristi en hann er þekktur fyrir.

***

Um hvað fjalla aftur viðtöl við rithöfunda? Um bækurnar sem þeir eru að senda frá sér. Já, nema þegar stór hluti þeirra fer í að vaða í menn sem geta ekki lengur varið sig því þeir eru dánir. Menn sem eru „dauðir“ eins og stallarinn mikli Hallgrímur var svo smekklegur að orða það í sjónvarpi, sem sé talsvert eftir að hann sá óumbeðinn um beina útsendingu úr jarðarför. Heldur Hallgrímur Helgason að ummæli eins og þau sem hann viðhafði í viðtalinu við Auði Jónsdóttur særi ekki ættingja og vini hinna látnu? Þau gera það bara víst. Fjöldi fólks var agndofa yfir þeirri takmarkalausu lágkúru sem þar var látin ríða yfir pöpulinn.

Tökum dæmi. Leiðbeiningar Þorgeirs um að skjóta sig í fótinn hafa greinilega setið í stallaranum því hann notar nákvæmlega sama orðalag um Eirík Guðmundsson og Guðberg Bergsson: „Þeir skutu sig í fótinn.“ Eins og hann hafi þekkt þá nokkurn skapaðan hlut og viti eitthvað um þá, tómt fleipur. Hann heldur líklega að nauðganir hafi ekki tíðkast meðal samkynhneigðra í Barcelona á tímum Francos eða eftir hann? Svo er vegið að æru gagnrýnanda:

„Eftir pistilinn fékk Eiríkur síðan Birnu Bjarnadóttur, sjálfan Guðbergsfræðinginn, til að rakka niður bókina mína í Víðsjá“

Nú virkar það ekki þannig, eins og allt fjölmiðlafólk veit, að gagnrýnendur séu ráðnir til verka eins og leigumorðingjar. Að halda öðru eins fram er galið. Enn verra þegar það er sett í þann búning að ekki sé hægt að gagnrýna svo fráleita fullyrðingu því þar með vegi maður að einhverjum í nauð. Fólk í nauð getur haft rangar skoðanir, kolrangar, og ekki annað að sjá en að Hallgrímur viti það mætavel, innan eigin sjálfhverfu og þegar það snýr að öðrum en honum. Auður Jónsdóttir veit betur en lætur þetta samt flakka. Vill hún að þetta sé viðhorfið? Að fólk álíti ritstjóra panta gagnrýni eins og pizzu með pepperóní og arsenikki fremur en að gagnrýnendur séu sjálfstætt hugsandi fólk sem skrifar niður eigin hugsanir um bækur?

Þvínæst lýgur Hallgrímur því blákalt að hann hafi tekið afsökunarbeiðni Eiríks til greina. Það gerði hann ekki. Svo gegndarlaus er sjálfhverfan að Hallgrímur hefur ekki einu sinni þegar viðtalið er tekið áttað sig á að það var annað í færslu Eiríks Guðmundssonar sem var ámælisvert og sneri ekki að Hallgrími. Það er ekki ámælisvert að lýsa yfir stuðningi við #metoo þótt maður hafi sjö árum áður, í allt öðru samhengi, fjallað um menningarheiminn á aðra lund.

Ræður Hallgrímur hvernig við minnumst Eiríks? Nei. Hann ræður engu um það.

Eiríkur var einhver allra merkilegasti útvarpsmaður sem við höfum átt. Hann var hugrakkur og beittur, ekki í þjónustu neins og vægði engum. Þar að auki var hann stórmerkilegur rithöfundur og einstaklega skemmtileg manneskja, víðsýnn og frjór, tónlistarmaður að auki.

***

Þvínæst nefnir Hallgrímur í viðtalinu „raddir“ sem hann hafi heyrt og lesið „sem sögðu hreinlega að ég hefði drepið hann“. Aftur hið dragúldna trix dylgjunnar þar sem maður er alltaf öruggur og aldrei ábyrgur orða sinna. Nákvæmlega hverjir sögðu þetta og hverjir orðuðu einmitt á þessa lund? Hvað heita þeir? Það er hægt að orða hlutina með ýmsu móti. Ef maður orðar það þannig að Hallgrímur hafi drepið Eirík orkar það nokkuð fráleitt og eðlilegt að kenna til með Hallgrími að verða fyrir svo ósanngjörnum ásökunum, ef maður er frekar trúgjarn. Orði maður það þannig að það sé ekki vel siðlegt að ráðast svo harkalega á mann sem maður veit, eða má vita, að er mjög sjúkur, enda geti það leitt hann á slóðir í grennd við dauðann — það er nokkuð annað. Það er ámælisvert að sparka í liggjandi mann. Enginn efast um það.

Hann vissi að Eiríkur var liggjandi. Hallgrímur sagði mér það sjálfur. Finnst þér þá rétti tíminn til að vega að honum núna? spurði ég á móti. Fékk aldrei svar og hef ekki heyrt í manninum síðan, né hef það í hyggju.

***

Síðan bítur Hallgrímur enn höfuðið af skömminni með því að nota Jón Kalman, besta vin Eiríks, eins og mannlegan skjöld. Tala eins og Kalman hafi sömu viðhorf til Eiríks og hann sjálfur. Ég er ekki bundinn neinum trúnaði þar sem ég þekki Kalman lítið og hef ekki heyrt það frá honum en mér hefur verið sagt að Kalman hafi skrifað Hallgrími harðort bréf af þessu tilefni eftir að viðtalið birtist og vinátta þeirra, ef nokkur var, sé á enda. Maður notar ekki nöfn fólks á prenti eftir eigin hentisemi. Nýlega sigraði maður nokkur dómsmál fyrir að fjölmiðill notaði minningargrein sem hann skrifaði um bróður sinn til að búa til úr textanum tilfinningaklám. Mikið var það gott. Eitthvert réttlæti er til í heiminum.

Loks tekur kallinn á stallinum til við að skjalla Eirík og ferst það illa úr hendi. Hann ræðir svo afstöðu sína til Katrínar Jakobsdóttur og segist hafa haldið aftur af sér í sjö ár eða þangað til Katrín fór í forsetaframboð. Haldið aftur af sér með hvað? Varla þó félagsskapinn. Kallinn á stallinum var sjálfur í sama félagsskap á árum áður, hverju sem hann vill ljúga að fólki í dag um makalausa og langvarandi pólitíska staðfestu sína.

Hann hefur staðið eins og óbifandi klettur í sífelldu andófi? Hvernig var það þegar höfundur skrifaði skáldsögu sína Höfund Íslands, sem sumpart má segja að sé til höfuðs Halldóri Laxness? Var ekki Hannes Hólmsteinn Gissurarson helsti yfirlesari þeirrar skáldsögu og skrifaði yfirdrifið lofsamlega heilsíðugrein í Morgunblaðið að henni útgefinni? Nefndi ekki þáverandi forsætisráðherra Íslands, Davíð Oddsson, skáldsöguna í áramótaávarpi sínu í sjónvarpi? Hafði ekki höfundurinn nýlega skrifað grein í danskt dagblað þar sem hann sagði að aldrei kæmu nein bakslög í íslenskan efnahag nema þegar Davíð Oddsson tæki sér frí til skrifta? Man ég ekki rétt að í einhverjum miðlinum hafi höfundurinn verið spurður út í ávarp forsætisráðherra og svarað að þetta væri „sweet“?

Ég er ekki haldinn þeim vinstrisjúkdómi að veita Davíð Oddssyni og Hannesi Hólmsteini ókeypis leiguhúsnæði í höfðinu á mér. Það gegnir svolítið öðru máli þegar spurt er um samband rithöfunda við vald. Ekki einföld spurning en samt spurning. Einu gildir þótt maður umbreyti sennilega venjulegri samræðusenu í að vera „tekinn á teppið“ til að bjarga andlitinu. Það var ekki bara Davíð sem tók hann á teppið heldur líka ég. Stallarinn lét það í fúlustu alvöru flakka að menningarveftímaritið Kistan hefði líka tekið hann á teppið. Ha? Kistan? Annars vegar forsætisráðherra og hins vegar einhverjir lúðar sem reka menningartímarit af hugsjón? Sem sé forsætisráðherra og ég? Er þetta dómgreindin? Við settum upp vefborða: „Teppalagt í hólf og gólf.“ Því Eiríkur Guðmundsson tók nefnilega sjensinn og lét vaða um Hallgrím í útvarpið árið 2002:

„Aldrei hefur nokkur rithöfundur skrifað sig svo hratt í faðm valdsins.“

Ætli það hafi glatt Hallgrím? Löngu fyrir pistil Eríks sem kallinn á stallinum kvartar mest undan? Varla. En þurfa ekki opinberar persónur að búa við önnur skilyrði en aðrir þegar kemur að umræðu um þær í fjölmiðlum? Er það ekki jafnvel fest í lög? Gildir það ekki jafnt um Davíð, Hannes, Eirík, mig og Hallgrím Helgason?

***

Eitt verður maður var við ef maður fylgist sæmilega með: Á nauðgun eru tvær hliðar. Annars vegar einkalega hliðin, hörmung á hörmung ofan, hins vegar opinbera hliðin, ef manni auðnast að kæra og vinna dómsmálið. Hvað tekur þá við? Jú, öll svæsnustu nauðgunarmálin rata í alla helstu fjölmiðla landsins. Hver er ástæðan? Hún er sú að fólk vill lesa um hörmungar. Fólk vill jafnvel sjá bílslys. Dostojevskíj orðaði þessa hugsun vel í Glæpi og refsingu. Gott ef þetta liggur ekki í sjálfu mannseðlinu. Hversu ógeðfellt sem manni kann að þykja það er staðreyndin þessi: Nauðgun selur. Á markaðsvæddum tímum verður þetta enn meira áberandi en ella. Af hverju eru glæpasögur vinsælar? Vegna þess að það liggur í eðli okkar að hafa áhuga á að ein manneskja drepi aðra.

Út frá þessari tvískiptingu hins einkalega og opinbera má velta ýmsu fyrir sér og eiginlega er það manni skylt. En þetta tengist því ekki nema með mjög flóknum hætti að kallinn á stallinum tekur hverri gagnrýni sem hann verður fyrir og snýr henni sér í hag: Þetta eru ofsóknir, öfund, öfund, önd, hund, mjálmimjálm, me. Blessuðu barninu hefur tekist að sannfæra alla kvenkyns femínista undir ákveðnum aldri um að hann sé mesti femínisti sem Ísland hefur eignast fyrr og síðar. Óháð þeirri staðreynd að mun fleiri konur verða fyrir nauðgun en karlar. Þess er að vænta að þeir femínistar sem þessari nýjustu femínistaútgáfu af kalli á stalli trúa hafi aldrei lesið stafkrók í skáldverkum hans, því ef nokkur íslenskur rithöfundur hefur sýnt sig vera makalausa karlrembu er það einmitt hann. Jafnvel þótt hann geti í dag ekki hikstað án þess að upp velli í leiðinni, sneytt öllu samhengi, orðið „feðraveldi“, sem hann hefur alfarið beint að öðrum en sjálfum sér. Önnur skáldsaga hans, Þetta er allt að koma,var beinlínis yfirlýst hefnd gagnvart fyrrverandi maka hans í veruleikanum. Hún inniheldur skopstælingar á kvennakór sem er svo „symbíótískur“ að konurnar í honum eru með samtvinnaðan tíðahring og hehehe, hvað það er djöfull fyndið að gera grín að femínistum. Þangað til femínismi kemst í tísku. Þá vill maður vera fremstur í flokki þar sem annars staðar.

Þar sem straumur samtímans liggur, þar er Hallgrímur. Af fullkominni tækifærismennsku. Þegar kvenfyrirlitning er vinsæl er hann þar. Í skáldsögu Hallgríms, 101 Reykjavík, fær hver kvenpersóna einkunn innan sviga aftan við nafn sitt eftir því hversu fínt væri að ríða henni. Er það ekki skáldskapur? Vissulega. Var mjög vinsæll.

Getur það í alvöru hugsast að verk stallmeistarans Konan við 1000° hafi orsakað fyrirlestur við Háskóla Íslands þar sem fremsti fræðimaður landsins, Helga Kress, sallaði verkið niður fyrir siðleysi í umgengni við veruleikann og einkum og sér í lagi konur? Getur verið að dóttir fyrirmyndarinnar í bókinni, Guðrún Jónsdóttir, hafi skrifað grein í Fréttablaðið og verið ærið hugsi yfir meðferðinni á móður sinni?

Hver er þessi Guðrún Jónsdóttir og hver í veröldinni er Helga Kress? Guðrún skýrir stöðu sína sjálf, hófsamt og yfirvegað, í framannefndri grein og Helga Kress er að heita má stofnandi íslensks femínisma. En hvað, er ekki Hallgrímur Helgason einmitt femínisti? Sá fremsti af þeim öllum? Nei. Hallgrímur Helgason er sýndarfemínisti. Það hugtak á vel við um menn sem uppgötva femínisma ekki fyrr en í allhárri elli, þótt femínisni hafi verið til alla hans tíð, og þykir, að sið tækifærismennskunnar, tilvalið að nota femínisma meðan hann er í tísku, ekki síst til að kasta ryki yfir eigin karlrembufortíð svo ekkert sjáist fyrir moðreyk. Helga Kress birti nýverið grein upp úr fyrirlestri sínum í tímaritinu Andvara. Ef einhver vill sjá alvöru umfjöllun um þetta svokallaða skáldverk skyldi sá hinn sami eða sú hin sama láta það verða sitt fyrsta verk að lesa grein Helgu. Betri úttekt hefur ekki birst um efnið. Hefur ekki fjöldinn lofsamað og prísað þetta sama verk og þýðingar verið nokkrar og leikrit sett upp? Það má vera. Fjöldasálfræði er stúdía, lesið Gustave Le Bon. Fjöldinn kaus líka Trump.

Hallgrímur hafði að eigin sögn val um að vera góð manneskja eða góður rithöfundur þegar kom að meðferðinni á raunverulegri persónu. Það held ég að sé ansi fráleit andstæða. Ef hún er raunveruleg er ljóst hvernig fór um fyrri hlutann, að vera góð manneskja, þótt enn sé ekki útséð um þann síðari.

***

Að falla ofan af stalli er hátt fall. Það er það vafasama við að upphefja sig á stall, einkum á kostnað annarra.

Höfundur er rithöfundur.