Þegar raunveruleikinn er forritaður Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 14. febrúar 2025 17:03 Sérhver skák fylgir sínum reglum, sérhvert taflborð hefur sín takmörk, og sérhver leikmaður ræður sínum leik. En hvað gerist þegar leikmennirnir hætta að stýra ferðinni og verða sjálft taflborðið? Þegar ekki er lengur spilað við þig heldur spilað með þig? Leikurinn hefst áreynslulaust. Við skráum okkur á samfélagsmiðla, samþykkjum skilmála sem enginn les, sækjum öpp sem eiga að einfalda lífið. Þjónustan er „ókeypis“, en greiðslan kemur í öðru formi. Með hverri hreyfingu á taflborðinu færast persónuupplýsingar okkar dýpra inn í gagnavædda flóru sem enginn hefur fulla yfirsýn yfir. Gögnin – hegðun, venjur, langanir, efasemdir – verða verðmætasta auðlind samtímans. Fyrirtækin fórna peði en vinna taflmann. Þegar mynstrin verða sýnileg hefst miðtafl upplýsinganna. Stjórnendur leiksins færa sig nær miðjunni, lesa leikstílinn, kortleggja hreyfingarnar. Hvað vekur áhuga? Hvað kallar fram ótta? Hvað kallar fram tilhlökkun? Smám saman þrengist hreyfisviðið, valkostir afmarkast, og frelsið verður tálsýn. Skynjun okkar á sjálfstæðu vali dofnar, því hver ákvörðun hefur þegar verið reiknuð út. Fréttirnar sem birtast, auglýsingarnar sem fanga athyglina, umræðuefnin sem virðast óhjákvæmileg – allt er þetta sniðið að réttu mynstri. Taflið gengur áfram og taflmennirnir halda sig innan sinna reita, uns leikurinn færist inn í endataflið, þar sem markmiðið verður annað en að selja. Þá er ekki lengur reynt að spá fyrir um ákvarðanir heldur móta þær. Efnahagsleg gildi, stjórnmálaskoðanir, jafnvel siðferðileg viðmið taka á sig það form sem þeim var ætlað. Ótti og tortryggni eru vopn, traust og trú tæki. Þegar skynjun á raunveruleikanum er orðin forrituð, er leikurinn unninn. Stjórnvöld hafa reynt varnarleik. GDPR, persónuverndarlög, takmarkanir á gagnasöfnun. En þetta eru aðeins skref til varnar gegn andstæðingi sem sér nokkra leiki fram í tímann. Tryggður er rétturinn til að eyða gögnum – en aðeins þeim sem þú veist af. Áfram gengur taflið og teygir sig ekki lengur einungis inn í netvafrið heldur djúpt inn í grunnkerfi samfélagsins. Gervigreindardrifnar ráðningar útiloka fólk án þess að það viti af því, lánshæfismat er ákvarðað af reikniritum sem enginn skilur nema þau sjálf, tryggingafélög greina staðsetningarsögu og nethegðun til að reikna út áhættu, og stjórnmálaherferðir sníða skilaboð sín að veikleikum. Þeir sem skilja leikinn, stjórna honum. En skákir enda ekki alltaf í mát. Stundum birtist óvænt flétta sem enginn sá fyrir. Það er hægt að vinda ofan af leiknum, brjóta hann upp og neita að færa peðið sem ætlunin var að myndi hreyfast sjálfkrafa. En það gerist ekki með því að haka í reiti í stillingum – heldur með því að skilja mynstrin sem áttu aldrei að sjást og rýna leikreglurnar til að endurskrifa þær. Tæknin þarf að þjóna manneskjunni, ekki markaðnum. Það er kominn tími á öryggi sem sjálfgefið ástand, þar sem varnir gegn eftirliti, árásum og misnotkun eru innbyggðar í grunnkerfi tækniheimsins – ekki valmöguleiki sem notendur þurfa að virkja eða greiða fyrir. Við þurfum dulkóðuð samskipti sem ekki er hægt að rekja, vafra sem tryggja nafnleynd, leitarvélar sem safna ekki gögnum. Gagnagredda verður að víkja fyrir sjálfgefnu öryggi. Gögn eiga að vera í höndum þeirra sem þau varða, tryggð með dulritun og dreifstýrðum lausnum, frekar en geymd á miðlægum netþjónum stórfyrirtækja sem nýta þau í eigin þágu. Dreifstýrðar lausnir, eins og blokkkeðjur, geta veitt einstaklingum raunverulega stjórn á eigin upplýsingum, myndað sjálfbær samfélög þar sem enginn einn getur breytt leikreglunum eftir hentugleika. Við þurfum gagnsæi í stað svartra kassa og reiknirit sem skýrt er hvernig virka – fremur en dulda dómara sem hafa ómæld áhrif á líf fólks. Fyrst og fremst þurfum við meðvitund. Ekki aðeins vitneskju um hvernig kerfið virkar, heldur hugrekki til að segja nei. Til að velja þjónustur sem virða friðhelgi, til að krefjast gagnsæis, til að neita að taka þátt í leik sem var aldrei spilaður með okkur heldur á okkur. Tíminn er skammur, skákin heldur áfram og taflmennirnir færast nær lokatakmarkinu. Ætlum við að spila – eða ætlum við að fleygja borðinu? Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tækni Mest lesið Halldór 19.04.2025 Halldór Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson Skoðun Kristján á Sprengisandi lendir í ágjöf Björn Ólafsson Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson Skoðun Þegar mannshjörtun mætast Jóna Hrönn Bolladóttir,Bjarni Karlsson Skoðun „Bíddu, varst þú ekki að biðja um þessa greiðslu?“ Heiðrún Jónsdóttir Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson Skoðun Stöðvum glæpagengi á Íslandi Hjalti Vigfússon Skoðun Ef það líkist þjóðarmorði – þá er það þjóðarmorð! Ólafur Ingólfsson Skoðun Tvær dætur á Gaza - páskahugvekja Viðar Hreinsson Skoðun Skoðun Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar Skoðun Móttaka skemmtiferðaskipa - hlustað á íbúa Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar Skoðun Þegar mannshjörtun mætast Jóna Hrönn Bolladóttir,Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Kristján á Sprengisandi lendir í ágjöf Björn Ólafsson skrifar Skoðun Unglingar eiga skilið heildstætt mat frá framhaldsskólum Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Stöðvum glæpagengi á Íslandi Hjalti Vigfússon skrifar Skoðun Jafnlaunavottun - „Hverjir græða á jafnlaunavottun“ Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Gervigreind í skólum: Tækifæri sem fáir eru að ræða? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig húsnæðismarkað vill Viðskiptaráð? skrifar Skoðun Enginn matur og næring án sérfræðiþekkingar Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun Öll endurhæfing er í eðli sínu starfsendurhæfing Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun „Bíddu, varst þú ekki að biðja um þessa greiðslu?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Rétta leiðin til endurreisnar menntakerfisins? Birgir Finnsson skrifar Skoðun Tvær dætur á Gaza - páskahugvekja Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ef það líkist þjóðarmorði – þá er það þjóðarmorð! Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Vinnustaðir fatlaðs fólks Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Þjónustustefna sveitarfélaga: Formsatriði eða mikilvægt stjórntæki? Jón Hrói Finnsson skrifar Skoðun Blóð, sviti og tár Jökull Jörgensen skrifar Skoðun Ertu knúin/n fram af verðugleika eða óverðugleika? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Er hægt að stjórna bæjarfélagi með óskhyggju? Sigurþóra Bergsdóttir skrifar Skoðun Styrkleikar barna geta legið í öðru en að fá hæstu einkunnir Anna Maria Jónsdóttir skrifar Skoðun Listin við að fara sér hægt Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Kosningar í stjórn Visku: Þitt atkvæði skiptir máli! Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Ábyrgð yfirvalda á innra mati á skólastarfi Anna Greta Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Sérhver skák fylgir sínum reglum, sérhvert taflborð hefur sín takmörk, og sérhver leikmaður ræður sínum leik. En hvað gerist þegar leikmennirnir hætta að stýra ferðinni og verða sjálft taflborðið? Þegar ekki er lengur spilað við þig heldur spilað með þig? Leikurinn hefst áreynslulaust. Við skráum okkur á samfélagsmiðla, samþykkjum skilmála sem enginn les, sækjum öpp sem eiga að einfalda lífið. Þjónustan er „ókeypis“, en greiðslan kemur í öðru formi. Með hverri hreyfingu á taflborðinu færast persónuupplýsingar okkar dýpra inn í gagnavædda flóru sem enginn hefur fulla yfirsýn yfir. Gögnin – hegðun, venjur, langanir, efasemdir – verða verðmætasta auðlind samtímans. Fyrirtækin fórna peði en vinna taflmann. Þegar mynstrin verða sýnileg hefst miðtafl upplýsinganna. Stjórnendur leiksins færa sig nær miðjunni, lesa leikstílinn, kortleggja hreyfingarnar. Hvað vekur áhuga? Hvað kallar fram ótta? Hvað kallar fram tilhlökkun? Smám saman þrengist hreyfisviðið, valkostir afmarkast, og frelsið verður tálsýn. Skynjun okkar á sjálfstæðu vali dofnar, því hver ákvörðun hefur þegar verið reiknuð út. Fréttirnar sem birtast, auglýsingarnar sem fanga athyglina, umræðuefnin sem virðast óhjákvæmileg – allt er þetta sniðið að réttu mynstri. Taflið gengur áfram og taflmennirnir halda sig innan sinna reita, uns leikurinn færist inn í endataflið, þar sem markmiðið verður annað en að selja. Þá er ekki lengur reynt að spá fyrir um ákvarðanir heldur móta þær. Efnahagsleg gildi, stjórnmálaskoðanir, jafnvel siðferðileg viðmið taka á sig það form sem þeim var ætlað. Ótti og tortryggni eru vopn, traust og trú tæki. Þegar skynjun á raunveruleikanum er orðin forrituð, er leikurinn unninn. Stjórnvöld hafa reynt varnarleik. GDPR, persónuverndarlög, takmarkanir á gagnasöfnun. En þetta eru aðeins skref til varnar gegn andstæðingi sem sér nokkra leiki fram í tímann. Tryggður er rétturinn til að eyða gögnum – en aðeins þeim sem þú veist af. Áfram gengur taflið og teygir sig ekki lengur einungis inn í netvafrið heldur djúpt inn í grunnkerfi samfélagsins. Gervigreindardrifnar ráðningar útiloka fólk án þess að það viti af því, lánshæfismat er ákvarðað af reikniritum sem enginn skilur nema þau sjálf, tryggingafélög greina staðsetningarsögu og nethegðun til að reikna út áhættu, og stjórnmálaherferðir sníða skilaboð sín að veikleikum. Þeir sem skilja leikinn, stjórna honum. En skákir enda ekki alltaf í mát. Stundum birtist óvænt flétta sem enginn sá fyrir. Það er hægt að vinda ofan af leiknum, brjóta hann upp og neita að færa peðið sem ætlunin var að myndi hreyfast sjálfkrafa. En það gerist ekki með því að haka í reiti í stillingum – heldur með því að skilja mynstrin sem áttu aldrei að sjást og rýna leikreglurnar til að endurskrifa þær. Tæknin þarf að þjóna manneskjunni, ekki markaðnum. Það er kominn tími á öryggi sem sjálfgefið ástand, þar sem varnir gegn eftirliti, árásum og misnotkun eru innbyggðar í grunnkerfi tækniheimsins – ekki valmöguleiki sem notendur þurfa að virkja eða greiða fyrir. Við þurfum dulkóðuð samskipti sem ekki er hægt að rekja, vafra sem tryggja nafnleynd, leitarvélar sem safna ekki gögnum. Gagnagredda verður að víkja fyrir sjálfgefnu öryggi. Gögn eiga að vera í höndum þeirra sem þau varða, tryggð með dulritun og dreifstýrðum lausnum, frekar en geymd á miðlægum netþjónum stórfyrirtækja sem nýta þau í eigin þágu. Dreifstýrðar lausnir, eins og blokkkeðjur, geta veitt einstaklingum raunverulega stjórn á eigin upplýsingum, myndað sjálfbær samfélög þar sem enginn einn getur breytt leikreglunum eftir hentugleika. Við þurfum gagnsæi í stað svartra kassa og reiknirit sem skýrt er hvernig virka – fremur en dulda dómara sem hafa ómæld áhrif á líf fólks. Fyrst og fremst þurfum við meðvitund. Ekki aðeins vitneskju um hvernig kerfið virkar, heldur hugrekki til að segja nei. Til að velja þjónustur sem virða friðhelgi, til að krefjast gagnsæis, til að neita að taka þátt í leik sem var aldrei spilaður með okkur heldur á okkur. Tíminn er skammur, skákin heldur áfram og taflmennirnir færast nær lokatakmarkinu. Ætlum við að spila – eða ætlum við að fleygja borðinu? Höfundur er lögfræðingur.
Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson Skoðun
Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar
Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar
Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Enginn matur og næring án sérfræðiþekkingar Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Þjónustustefna sveitarfélaga: Formsatriði eða mikilvægt stjórntæki? Jón Hrói Finnsson skrifar
Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson Skoðun