Um flug geirfuglsins Sigríður Hagalín Björnsdóttir skrifar 4. júní 2024 08:00 Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fuglar Íslensk tunga Ríkisútvarpið Fjölmiðlar Mest lesið Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist Skoðun Varðhundar kerfisins Lára Herborg Ólafsdóttir Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson Skoðun Afleiðingar verkfallsaðgerða á minnstu börnin - krafa um svör Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir Skoðun Íslensk verðtrygging á mannamáli! Elín Íris Fanndal Jónasdóttir Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson Skoðun Skoðun Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Húsnæðis- og skipulagsmál Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson skrifar Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Skattlögð þegar við þénum, eigum og eyðum Aron H. Steinsson skrifar Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson skrifar Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist skrifar Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Kyrrstöðuna verður að rjúfa! Lausn fyrir verðandi innviðaráðherra Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Íslenskan og menningararfurinn Sólveig Dagmar Þórisdóttir skrifar Skoðun Mannúðlegri úrræði Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Læknar á landsbyggðinni Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Íslensk verðtrygging á mannamáli! Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun Varðhundar kerfisins Lára Herborg Ólafsdóttir skrifar Skoðun Mótum stefnu um iðn- og tæknimenntun á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Kolkrabbinn og fjármálafjötrar Íslands Ágústa Árnadóttir skrifar Sjá meira
Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands.
Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson Skoðun
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar
Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar
Skoðun Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson skrifar
Stýrir gervigreind málflutningi stjórnmálamanna og semur stefnur stjórnmálaflokkanna? Tómas Ellert Tómasson Skoðun