Einföld greining á valdsviði forseta Haukur Arnþórsson skrifar 8. apríl 2024 08:00 Löggjafarvald forsetans tekur til málskotsréttarins, heimildar til útgáfu bráðabirgðalaga – og formsatriða við stjórnarmyndun, stjórnarslit, þingsetningu og þingrof. Ráðherrar fara með framkvæmdarvald forsetans. Borið hefur á því að forsetaframbjóðendur séu óvissir um valdsvið forseta Íslands í stjórnkerfinu. Af hverju getur hann ekki lækkað vexti, minnkað verðbólgu eða byggt yfir íbúa höfuðborgarsvæðisins? Tekið skal fram að hér erum við að tala um völd forsetans sem stjórnvalds. Hvað má forsetinn gera? Hér er listi yfir þau fjögur verkefni sem forsetinn má eða verður að vinna: Undirskrift forseta gefur lögum gildi (19. gr.). Forseti hefur neitunarvald um lög, þó aðeins málskotsrétt (26. gr.). Forsetinn getur sett bráðabirgðalög (28. gr.). Þá er forsetinn í forsæti ríkisráðs sem hann situr ásamt ráðherrum og undir ríkisráð skal bera lög og mikilvægar stjórnarráðstafanir (16. gr.). Það þýðir að hann á rétt á upplýsingagjöf. Hvaða völd eru aðeins að forminu til? Þessi listi er yfir verkefni sem forsetanum er ætlað að vinna, en rökstutt er hér á eftir að hann megi og eigi aðeins vinna að forminu til. Hann hafi hins vegar ekki ákvörðunarvald um þessi verkefni. Það hefur meirihluti Alþingis eftir að þingræði var tekið upp. Forsetinn skipar ráðherra, það er, myndar ríkisstjórn og slítur stjórnarsamstarfi og skiptir verkum milli ráðherranna (15. gr.). Forsetinn vinnur stjórnsýsluverkefni á vegum löggjafarvaldsins, það er að setja þing, stefna því saman (22. gr.), fresta fundum þess (23. gr.) og rjúfa þing og boða til kosninga (24. gr.). Hvað má forsetinn ekki gera? Þótt ekki gildi margar reglur um hvað forseti má ekki gera, má þó telja upp fjögur slík atriði. Forsetinn má ekki vera alþingismaður (9. gr.) og ekki ráðherra. Enda þótt ráðherraembætti sé ekki tekið fram í stjórnarskrá þá ræðst það af eðli stjórnskipunarinnar að hann, sem hefur neitunarvald gagnvart meðal annars stjórnarfrumvörpum, getur ekki hafa borið slík frumvörp fram sjálfur. Forsetinn má ekki gegna öðrum launuðum störfum en forsetaembættinu (9. gr.). Sem þýðir líka að hann má vinna ólaunuð störf, til dæmis að góðgerðarmálum eða í þágu samfélagsins. Forsetinn má ekki vinna framkvæmdarvaldsverk og hefur það ákvæði setið inni frá 1849, þá fyrir danakonung. Í stjórnarskránni eru nú nefnd eftirtalin verk, enda þótt ráðherrar eigi að vinna þau: Veiting embætta og að víkja úr þeim, flytja embættismenn til í starfi (20. gr.), gerð samninga við önnur ríki (21. gr.), fella saksókn niður, náða menn og uppgjöf saka (29. gr.) og undanþágur frá lögum (30. gr.). Forsetinn ákveður ekki laun sín, heldur er það gert með lögum og hann getur ekki lækkað þau innan kjörtímabils (9. gr.). Athugasemdir um löggjafarvald forsetans Neitunarvaldið – sem takmarkast við málskotsrétt – hefur forsetinn svo sannarlega, þótt það brjóti á stjórnskipuninni um hið þrískipta vald. Danir tóku það ekki aðeins af hjá sér 1915, heldur færðu málskotsréttinn til þriðjungs þingmanna 1953, sem er hin lýðræðislega nálgun. Minnihlutinn á þjóðþinginu þarf að styrkjast í takt við mótmæli í þjóðfélaginu gegn ríkjandi ríkisstjórn. Forsetinn hefur enga möguleika á að gera nokkuð með slíkar hreyfingar á fylgi. Vald til setningar bráðabirgðalaga er heimild sem virðist hafa dagað uppi, en er virkt. Forseti skipar ekki ráðherra (myndar ríkisstjórn og slítur stjórnarsamstarfi) eða deilir með þeim verkefnum enda þótt ótvíræð stjórnarskrárákvæði segi fyrir um þetta. Það ræðst af þingræðisskipulaginu sem komið var á 1920 að þetta eru verkefni meirihluta þingmanna. Hins vegar hefur forsetinn formlegu hlutverki að gegna við þessi verkefni í dag, og virðist framkvæmdin vera eðlileg. Það að hann veiti stjórnarmyndunarumboð og biðji ráðherra að sitja í starfsstjórn eftir stjórnarslit hefur kannski ekki stjórnarskrárfestu, en er praktísk hefð. Þingræðisskipulaginu fylgir einnig að stjórnsýsluverkefni forsetans fyrir Alþingi – sem eru að setja þing, stefna því saman, fresta fundum þess og rjúfa þing og boða til kosninga – eru bara verkefni forsetans að forminu til. Meirihluta Alþingis tekur ákvarðanir í þessum efnum. Hér er ekki gengið lengra í að ræða löggjafarvald forsetans, til dæmis hvort hann hafi aukin völd ef meirihluti Alþingis getur ekki myndað ríkisstjórn, stjórnarkreppa verður langvarandi, eða ef hugmyndir koma upp um utanþingsstjórn. Í fljótu bragði verður ekki séð að víkja megi frá þingræðisreglunni og þá þannig að færa forsetanum hið gamla vald konungs til að mynda ríkisstjórn. Athugasemdir um framkvæmdarvald forsetans Enda þótt Alþingi tvískipti framkvæmdarvaldinu 1944 milli forsetans og ráðherranna (2. gr.), sem var undarleg breyting - áður var konungur einn með framkvæmdarvaldið og framseldi það síðan með öðru stjórnarskrárákvæði til ráðherranna – þá verður ekki til neitt sjálfstætt framkvæmdarvald forseta til hliðar við ráðherrana. Með ákvæðunum um að hann sé ábyrgðarlaus af stjórnarathöfnum (11. gr.), að ráðherrarnir framkvæmi vald hans (13. gr.) og að þeir séu ábyrgir fyrir stjórnarathöfnum (14. gr.) er tekið fyrir að forsetinn fari að nokkru leyti með framkvæmdarvald. Ítarefni um stjórnarskrána Stjórnarskráin varð til eftir byltinguna í Danmörku 1848 og frá 1849 hafði danakonungur í stórum dráttum neitunarvald gagnvart lögum og vald til að velja ráðherra. Honum tókst að halda í neitunarvald sitt í Danmörku til 1915, hér til 1944, og vald sitt til að velja ráðherra til 1901, hér til 1920. Þegar ákvæði um völd forseta Íslands eru túlkuð þarf að hafa í huga að stjórnarskráin er að stofni til gamla danska stjórnarskráin frá 1849. Sú stjórnarskrá kom nánast orðrétt til Íslands 1874, en ekki breytta stjórnarskráin frá 1866. Lögskýringargögn er því einkum að finna í skjölum frá stjórnlagaþinginu danska 1848-1849 og svo Alþingistíðindum frá 1867, þegar Alþingi fjallaði um stjórnarskrármál. Alþingi lagði þá áherslu á að taka dönsku ákvæðin orðrétt upp, því má ætla að danskar lögskýringar fylgi þeim. Vafaatriði Það myndaðist vafaatriði með stjórnarskrárbreytingunni 1991 um hvort forsetinn geti í raun „látið leggja fyrir Alþingi“ frumvörp til laga. Þetta ákvæði í kaflanum um forsetann gaf ráðherrum áður heimild til að flytja frumvörp ráðuneytanna. Heimild alþingimanna til að bera fram frumvörp var í kaflanum um Alþingi. 1991 var bætt við ákvæðið í kaflanum um Alþingi að ráðherrar mættu, auk þingmanna, flytja frumvörp. Með því vaknar sú spurning til hverra ákvæðið í kaflanum um forsetann tekur. Opnar það raunverulega á að forsetinn geti lagt fram frumvörp? Lokaorð Enda þótt vald forsetans í stjórnskipuninni takmarkist við það sem hér hefur verið rakið – getur hann haft vald utan hennar. Forsetinn getur leitt þjóðfélagið á margan hátt, verið sterkur áhrifamaður og látið gott (eða illt) af sér leiða, innan- og utanlands. Yfirlit yfir ákvæði um völd forsetans í stjórnarskrá: Höfundur er stjórnsýslufræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Haukur Arnþórsson Forseti Íslands Stjórnarskrá Stjórnsýsla Skoðun: Forsetakosningar 2024 Forsetakosningar 2024 Mest lesið Halldór 28.09.2024 Halldór Heilsugæsla í vanda Jón Magnús Kristjánsson Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith Skoðun Skynsemishyggja Miðflokksins hvarf hratt Kristófer Már Maronsson Skoðun „Sýndu mér vini þína og ég sýni þér framtíð þína“ Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Græn vindorka Ásdís Hlökk Theodórsdóttir Skoðun Af hverju þetta tímabundna álag á útsvarið? Bragi Bjarnason Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson Skoðun „Með Guði vinkonu okkar“ Sigurvin Lárus Jónsson Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium Skoðun Skoðun Skoðun „Sýndu mér vini þína og ég sýni þér framtíð þína“ Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Evrópusambandið er í vanda Þórður Birgisson skrifar Skoðun Skynsemishyggja Miðflokksins hvarf hratt Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Þetta gengur ekki lengur! Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun „Með Guði vinkonu okkar“ Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Græn vindorka Ásdís Hlökk Theodórsdóttir skrifar Skoðun Af hverju þetta tímabundna álag á útsvarið? Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith skrifar Skoðun Heilsugæsla í vanda Jón Magnús Kristjánsson skrifar Skoðun Laxalús og varnir gegn henni Jón Sveinsson skrifar Skoðun En hér er ég ekkert... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Við getum ekki beðið í 131 ár Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Nýtt upphaf hjá Vinstri grænum Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Íslensk kjör á íslenskum vinnumarkaði Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Viðbrögð við vanlíðan ungmenna Sandra Björk Birgisdóttir skrifar Skoðun Valdatafl Skák og Mát! Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun FO: Hvernig getur þú skipt sköpum fyrir konur í Súdan? Áslaug Eva Björnsdóttir skrifar Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir skrifar Skoðun Við stöndum saman með réttindum táknmálsins! Mordekaí Elí Esrason skrifar Skoðun Það sem „gleymist“ að segja Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Hvar er fótspor stjórnvalda gegn vinnumansali? Þorbjörrg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar Joe Camel varð jafngóður vinur barnanna og Mikki mús Eyrún Magnúsdóttir skrifar Skoðun Riddarar kærleikans Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Um mennsku og samfélag Bolli Pétur Bollason skrifar Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Sársaukafull vaxtarmörk Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Skynsemi Miðflokksins Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Tölum íslensku Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Sjá meira
Löggjafarvald forsetans tekur til málskotsréttarins, heimildar til útgáfu bráðabirgðalaga – og formsatriða við stjórnarmyndun, stjórnarslit, þingsetningu og þingrof. Ráðherrar fara með framkvæmdarvald forsetans. Borið hefur á því að forsetaframbjóðendur séu óvissir um valdsvið forseta Íslands í stjórnkerfinu. Af hverju getur hann ekki lækkað vexti, minnkað verðbólgu eða byggt yfir íbúa höfuðborgarsvæðisins? Tekið skal fram að hér erum við að tala um völd forsetans sem stjórnvalds. Hvað má forsetinn gera? Hér er listi yfir þau fjögur verkefni sem forsetinn má eða verður að vinna: Undirskrift forseta gefur lögum gildi (19. gr.). Forseti hefur neitunarvald um lög, þó aðeins málskotsrétt (26. gr.). Forsetinn getur sett bráðabirgðalög (28. gr.). Þá er forsetinn í forsæti ríkisráðs sem hann situr ásamt ráðherrum og undir ríkisráð skal bera lög og mikilvægar stjórnarráðstafanir (16. gr.). Það þýðir að hann á rétt á upplýsingagjöf. Hvaða völd eru aðeins að forminu til? Þessi listi er yfir verkefni sem forsetanum er ætlað að vinna, en rökstutt er hér á eftir að hann megi og eigi aðeins vinna að forminu til. Hann hafi hins vegar ekki ákvörðunarvald um þessi verkefni. Það hefur meirihluti Alþingis eftir að þingræði var tekið upp. Forsetinn skipar ráðherra, það er, myndar ríkisstjórn og slítur stjórnarsamstarfi og skiptir verkum milli ráðherranna (15. gr.). Forsetinn vinnur stjórnsýsluverkefni á vegum löggjafarvaldsins, það er að setja þing, stefna því saman (22. gr.), fresta fundum þess (23. gr.) og rjúfa þing og boða til kosninga (24. gr.). Hvað má forsetinn ekki gera? Þótt ekki gildi margar reglur um hvað forseti má ekki gera, má þó telja upp fjögur slík atriði. Forsetinn má ekki vera alþingismaður (9. gr.) og ekki ráðherra. Enda þótt ráðherraembætti sé ekki tekið fram í stjórnarskrá þá ræðst það af eðli stjórnskipunarinnar að hann, sem hefur neitunarvald gagnvart meðal annars stjórnarfrumvörpum, getur ekki hafa borið slík frumvörp fram sjálfur. Forsetinn má ekki gegna öðrum launuðum störfum en forsetaembættinu (9. gr.). Sem þýðir líka að hann má vinna ólaunuð störf, til dæmis að góðgerðarmálum eða í þágu samfélagsins. Forsetinn má ekki vinna framkvæmdarvaldsverk og hefur það ákvæði setið inni frá 1849, þá fyrir danakonung. Í stjórnarskránni eru nú nefnd eftirtalin verk, enda þótt ráðherrar eigi að vinna þau: Veiting embætta og að víkja úr þeim, flytja embættismenn til í starfi (20. gr.), gerð samninga við önnur ríki (21. gr.), fella saksókn niður, náða menn og uppgjöf saka (29. gr.) og undanþágur frá lögum (30. gr.). Forsetinn ákveður ekki laun sín, heldur er það gert með lögum og hann getur ekki lækkað þau innan kjörtímabils (9. gr.). Athugasemdir um löggjafarvald forsetans Neitunarvaldið – sem takmarkast við málskotsrétt – hefur forsetinn svo sannarlega, þótt það brjóti á stjórnskipuninni um hið þrískipta vald. Danir tóku það ekki aðeins af hjá sér 1915, heldur færðu málskotsréttinn til þriðjungs þingmanna 1953, sem er hin lýðræðislega nálgun. Minnihlutinn á þjóðþinginu þarf að styrkjast í takt við mótmæli í þjóðfélaginu gegn ríkjandi ríkisstjórn. Forsetinn hefur enga möguleika á að gera nokkuð með slíkar hreyfingar á fylgi. Vald til setningar bráðabirgðalaga er heimild sem virðist hafa dagað uppi, en er virkt. Forseti skipar ekki ráðherra (myndar ríkisstjórn og slítur stjórnarsamstarfi) eða deilir með þeim verkefnum enda þótt ótvíræð stjórnarskrárákvæði segi fyrir um þetta. Það ræðst af þingræðisskipulaginu sem komið var á 1920 að þetta eru verkefni meirihluta þingmanna. Hins vegar hefur forsetinn formlegu hlutverki að gegna við þessi verkefni í dag, og virðist framkvæmdin vera eðlileg. Það að hann veiti stjórnarmyndunarumboð og biðji ráðherra að sitja í starfsstjórn eftir stjórnarslit hefur kannski ekki stjórnarskrárfestu, en er praktísk hefð. Þingræðisskipulaginu fylgir einnig að stjórnsýsluverkefni forsetans fyrir Alþingi – sem eru að setja þing, stefna því saman, fresta fundum þess og rjúfa þing og boða til kosninga – eru bara verkefni forsetans að forminu til. Meirihluta Alþingis tekur ákvarðanir í þessum efnum. Hér er ekki gengið lengra í að ræða löggjafarvald forsetans, til dæmis hvort hann hafi aukin völd ef meirihluti Alþingis getur ekki myndað ríkisstjórn, stjórnarkreppa verður langvarandi, eða ef hugmyndir koma upp um utanþingsstjórn. Í fljótu bragði verður ekki séð að víkja megi frá þingræðisreglunni og þá þannig að færa forsetanum hið gamla vald konungs til að mynda ríkisstjórn. Athugasemdir um framkvæmdarvald forsetans Enda þótt Alþingi tvískipti framkvæmdarvaldinu 1944 milli forsetans og ráðherranna (2. gr.), sem var undarleg breyting - áður var konungur einn með framkvæmdarvaldið og framseldi það síðan með öðru stjórnarskrárákvæði til ráðherranna – þá verður ekki til neitt sjálfstætt framkvæmdarvald forseta til hliðar við ráðherrana. Með ákvæðunum um að hann sé ábyrgðarlaus af stjórnarathöfnum (11. gr.), að ráðherrarnir framkvæmi vald hans (13. gr.) og að þeir séu ábyrgir fyrir stjórnarathöfnum (14. gr.) er tekið fyrir að forsetinn fari að nokkru leyti með framkvæmdarvald. Ítarefni um stjórnarskrána Stjórnarskráin varð til eftir byltinguna í Danmörku 1848 og frá 1849 hafði danakonungur í stórum dráttum neitunarvald gagnvart lögum og vald til að velja ráðherra. Honum tókst að halda í neitunarvald sitt í Danmörku til 1915, hér til 1944, og vald sitt til að velja ráðherra til 1901, hér til 1920. Þegar ákvæði um völd forseta Íslands eru túlkuð þarf að hafa í huga að stjórnarskráin er að stofni til gamla danska stjórnarskráin frá 1849. Sú stjórnarskrá kom nánast orðrétt til Íslands 1874, en ekki breytta stjórnarskráin frá 1866. Lögskýringargögn er því einkum að finna í skjölum frá stjórnlagaþinginu danska 1848-1849 og svo Alþingistíðindum frá 1867, þegar Alþingi fjallaði um stjórnarskrármál. Alþingi lagði þá áherslu á að taka dönsku ákvæðin orðrétt upp, því má ætla að danskar lögskýringar fylgi þeim. Vafaatriði Það myndaðist vafaatriði með stjórnarskrárbreytingunni 1991 um hvort forsetinn geti í raun „látið leggja fyrir Alþingi“ frumvörp til laga. Þetta ákvæði í kaflanum um forsetann gaf ráðherrum áður heimild til að flytja frumvörp ráðuneytanna. Heimild alþingimanna til að bera fram frumvörp var í kaflanum um Alþingi. 1991 var bætt við ákvæðið í kaflanum um Alþingi að ráðherrar mættu, auk þingmanna, flytja frumvörp. Með því vaknar sú spurning til hverra ákvæðið í kaflanum um forsetann tekur. Opnar það raunverulega á að forsetinn geti lagt fram frumvörp? Lokaorð Enda þótt vald forsetans í stjórnskipuninni takmarkist við það sem hér hefur verið rakið – getur hann haft vald utan hennar. Forsetinn getur leitt þjóðfélagið á margan hátt, verið sterkur áhrifamaður og látið gott (eða illt) af sér leiða, innan- og utanlands. Yfirlit yfir ákvæði um völd forsetans í stjórnarskrá: Höfundur er stjórnsýslufræðingur.
Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith Skoðun
Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson Skoðun
Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson skrifar
Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith skrifar
Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar
Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith Skoðun
Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson Skoðun