Jólaljós á myrkum tímum Gunnar Theodór Eggertsson skrifar 9. desember 2023 07:00 Ég skil ekki hvernig á að vera hægt að halda jól í ár. Helmingurinn af því sem ég les á netinu er um þjóðarmorð, hinn helmingurinn um að hafa það kósí um jólin, og þar á milli ekkert nema öskrandi þögn og myrkur. Ég hef setið tvo barnamenningarviðburði nýlega, einn um bækur, hinn um bíómyndir, þar sem spurningin um muninn á að skrifa fyrir börn og fullorðna hefur komið upp. Á báðum stöðum, sama svarið: munurinn er von. Þegar maður skrifar fyrir börn er hægt að fjalla um allt það sama og þegar skrifað er fyrir eldri lesendur, allt þetta ljóta og myrka og ömurlega, nema það verður að halda í vonina. Ég gantaðist með það í spjalli hvað ég væri mikill bölsýnismaður, verandi barnabókahöfundur, og að stundum fyndist mér sjálfum erfitt að kveikja þennan vonarneista hjá lesendum. En ég hef fjallað um stríð í mínum barnabókum, um fólk á flótta, um náttúruhamfarir og eyðileggingu jarðar, um útrýmingu og ofbeldi gegn dýrum, og alltaf fundið leið til að sveipa það nógu miklum ævintýrablæ svo hægt sé að kyngja öllu þessu ljóta með lestrinum og koma erfiðum málefnum þannig inn í hugsanakerfi lesenda, því börn hugsa jú ekki síður um flókin mál heldur en fullorðnir, vilja og þurfa að ræða allt mögulegt. Og þótt það geti stundum verið strembið, þá finn ég alltaf vonina á endanum, farsæl ferðalok í söguheiminum. Ef það gengur illa og mér finnst ég vera að drukkna í neikvæðni gagnvart raunheimum, þá horfi ég bara framan í börnin mín. Þá er ekki annað hægt en að finna vonina. Það er bara ekki annað í boði. En aldrei hefur vonleysið verið eins íþyngjandi og síðustu vikur. Ég hef þolað það lengi hvernig heimurinn gerir lítið úr þjáningu annarra dýra og gefur skít í þau eins og dauða hluti. Það sama með náttúruna, plánetuna, heimili okkar allra. Við erum sjálfhverf tegund sem er orðin svo samdauna þjáningu að hún hefur engin áhrif lengur. Ekki einu sinni þegar börn eru stráfelld í beinni útsendingu. Jú, það hefur alltaf verið stríð og alltaf verið ógeð, en aldrei fyrr jafnaðgengilegt okkur sem heima sitjum. Heimurinn horfir á og gerir ekkert. Fylgist með og segir ekkert. Ég hef ekki getað útskýrt þetta öðruvísi fyrir mínum börnum en með því að grípa til líkingar um einelti sem enginn þorir að stoppa því hrekkjusvínið á svo stóra og sterka vini og hinir horfa bara á, rétt eins og við segjum börnunum að gera aldrei sjálf. Ég er ekki viss um að heimurinn muni jafna sig á þessu. Nú er eitthvað endanlega brostið. Samkenndin nær ekki lengra en þetta. Þá vitum við það. Samfélagið þjálfar okkur auðvitað vel í því að loka á samkenndina. Það byrjar allt með því að gera lítið úr lífum dýra, kenna okkur frá blautu barnsbeini að það sé allt í lagi að níðast á sumum, að hlutgera lifandi verur. Byrja að loka fyrir þessa opnu, fögru samkennd sem við búum yfir sem börn, með því að byrja að draga línur á milli hópa. Milli okkar og hinna. Svo breikkar bilið jafnt og þétt eftir því sem fleiri hópar eru færðir yfir línuna og það verður auðveldara að réttlæta og skilgreina og gera lítið úr þjáningum annarra. Á endanum er samkenndin bara fyrir þá sem okkur standa næst. Við sitjum aftur við varðeldinn, með okkar klani, og úti er bara myrkur og ófreskjur og annar hryllingur sem skiptir engu máli, svo fremi sem hann stígi ekki inn fyrir bjarmahringinn okkar. Nema við erum ekki lengur ein með okkar klani fyrir framan varðeldinn, við sitjum þar með farsímana í höndunum og dúmskrollum í gegnum endalausar myndir af útrýmingu – þjóðar, dýra, náttúru – og látum samt eins og það komi okkur ekki við. Og ekkert gerist. Heiminum stendur á sama. Hvar er vonin um frið og betri heim? Hvernig er hægt að halda jól? Ég leita að von fyrir börnin mín, held jól fyrir börnin mín, horfi framan í þau en sé um leið ásjónur mörg þúsund barna sem hafa verið myrt fyrir jólin og mér fallast hendur. Samkenndin! Þetta fallega tól taugavísindanna sem hefur haldið lífi í okkur sem dýrategund árþúsundum saman! Hvar værum við án hennar? Samkenndin er það sem heldur hópdýrum gangandi. Ekki eitthvað sá-sterkasti-lifir-af-kjaftæði, það er úrelt hugmynd sem á bara við um einmana rándýr sem vilja útrýma samkeppninni – nei, við mannaparnir erum hópdýr og styrkleiki okkar felst í að sjá um hvert annað, passa upp á hvert annað, hrista okkur saman. Samkenndin verður að ná út fyrir okkar nánasta umhverfi, því þótt það sé kannski að einhverju leyti eðlislægt að hugsa helst um sitt nánasta klan, þá höfum við búið til heim sem tengir öll lönd, heimsþorp sem framleiðir fyrir okkur ódýrt drasl til að setja í jólapakka, veraldarvef sem lævstrímar stríði og ofbeldi beint í æð. Þannig er veröldin sem við höfum skapað okkur og við getum ekki látið eins og við sitjum öll enn hvert við sinn varðeld, hver fjölskylda í sínu horni. Við höfum lagt rafmagnslínur út í myrkrið og verðum að fylgja þeim á leiðarenda. Við vitum líka að samkenndin nær langt út fyrir eigin faðm, annars værum við ekki að lifa okkur inn í bækur og bíómyndir og líf annarra. Þurfum við að bíða eftir að einhver geri verðlaunabíómynd eða metsölubók um börnin í Palestínu svo við getum öll grátið og verið ofboðslega sorrí eftirá? Samkenndin er einn mesti kraftur okkar dýrategundar og hún er tvíeggja vopn. Nauðsynleg til að lifa af en svo andskoti sár og erfið. Stundum er auðveldara að loka á hana heldur en að opna hjartað. Samkennd, samúð, hluttekning. Móðir mín talar svo fallega um þetta síðasta orð, „hluttekningu“, því þá þarf maður að taka hlut af sári hins og bera með sér. Þannig virkar líka samkenndin. Við smitumst af sársaukanum, þess vegna er svo erfitt að horfast í augu við hann. Náttúran segir: sjáðu þetta, skynjaðu þetta, lifðu þig inn í það, því þetta gæti líka komið fyrir þig. Við tökum inn hluta af sársaukanum og lærum af honum. Bæði lærum við að forðast hættuna sem hinn lenti í en ekki síður að hjálpa þeim sem er í vandræðum, því þannig lifir hópurinn af. Heildin. Ef við lærum ekki að hjálpa öðrum, hver kemur þá og hjálpar okkur? Beisik þróunarfræði, beisik jólaboðskapur. Helvítis samkenndin. Hún má ekki drífa svona stutt. Ég veit ekkert hvað skal gera, annað en að halda áfram að skrifa, að tala og benda út í óvissuna, aldrei hætta að öskra á skrímslin í myrkrinu og allt heimsins óréttlæti. Halda áfram dauðahaldi í einhvers konar von. Það er mín skylda sem barnabókahöfundur og skylda okkar allra sem hópdýr, félagsverur, manneskjur. Þegar vonleysið byrjar að buga mig hugsa ég til Tolkiens og Hringadróttinssögu, enda er ég fantasíulúði, ævintýrin mitt kirkjugólf, og þangað leitar hugur minn á erfiðum tímum. Heimsmynd Hringadróttinssögu er veröld í hnignun. The Long Defeat, eins og Galadriel álfadrottning kemst að orði. Allt er að deyja, hverfa, eyðileggjast. Ytri átök sögunnar snúast um stríðið um hringinn. Innri átökin snúast hins vegar um togstreituna á milli vonar og vonleysis. Það er lykilþráðurinn í öllu verkinu. Hetjur halda í vonina. Myrkrið er jú huggulegt en það gleypir allt á endanum. Þegar ég finn vonleysið nálgast, þá hugsa ég um Fróða að sligast með hringinn á síðustu metrunum, um öll skiptin sem hann langar að gefast upp en gerir það ekki. Það er freistandi að falla fyrir vonleysinu og sárt að halda í vonina, sérstaklega nú á dögum. Hvernig er hægt að halda jól? Ég sem hef alltaf verið mikið jólabarn og þykir einstaklega vænt um þann forna sið að halda ljósahátíð í svartasta myrkrinu. Að kveikja ljós og gleðjast yfir hækkandi sól. Að kveikja ljós og reka skuggana á brott. Þetta er ekki flókinn symbólismi en nú reynir virkilega á hann. Ég mun gera mitt besta til að halda gleðileg jól, þrátt fyrir allt, þótt mér þyki við ekki eiga það skilið í ár. Ég rígheld í dvínandi vonarglætu, innan um óreiðu og skeytingarleysi veraldarinnar, og þótt ég sé bæði bölsýnismaður og trúleysingi þá leyfi ég mér þó að trúa á tvennt, allavega þegar ég horfi framan í börnin mín og sé þar auglit allra heimsins barna endurspeglast: ég trúi á ást og samkennd. Það er það eina sem við höfum til að skapa merkingu og von í myrkrinu. Ást og samkennd, á öllum stigum, út fyrir öll endamörk. Án þess getum við rétt eins slökkt jólaljósin. Höfundur er barnabókahöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jól Mest lesið Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson Skoðun Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson Skoðun Ég kýs mælskan og mannlegan leiðtoga sem rektor Engilbert Sigurðsson Skoðun Eigandinn smánaður Sigurjón Þórðarson Skoðun VR á krossgötum - félagsmenn verða að hafna sundrungu Harpa Sævarsdóttir Skoðun Bakpokinn sem þyngist þegar á brattann sækir Gunnar Úlfarsson Skoðun Að kenna eða ekki kenna Helga Margrét Marzellíusardóttir Skoðun Hvað er kona? - Þörf kynjakerfisins til að skilgreina og stjórna konum Arna Magnea Danks Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir Skoðun Sólarhringur til stefnu Flosi Eiríksson Skoðun Skoðun Skoðun Lífið gefur engan afslátt Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kolbrún Pálsdóttir sem næsti rektor HÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Vitskert veröld Einar Helgason skrifar Skoðun Draumurinn um hið fullkomna öryggisnet Signý Jóhannesdóttir skrifar Skoðun Sönnunarbyrði og hagsmunaárekstur Arnar Sigurðsson skrifar Skoðun Sem doktorsnemi styð ég Silju Báru til Rektors Háskóla Íslands Eva Jörgensen skrifar Skoðun Sterk og breið samtök – tími til að styrkja rödd minni fyrirtækja Friðrik Árnason skrifar Skoðun Nýjar ráðleggingar um mataræði María Heimisdóttir skrifar Skoðun Börn með fjölþættan vanda Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru slæmar fyrir ímynd Íslands Clive Stacey skrifar Skoðun Netöryggi á krossgötum: Hvernig tryggjum við íslenska innviði? Heimir Fannar Gunnlaugsson skrifar Skoðun Í heimi sem samþykkir þjóðarmorð er ekkert jafnrétti Najlaa Attaallah skrifar Skoðun Heilinn okkar og klukka lífsins Birna V. Baldursdóttir ,Heiðdís B. Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er kona? - Þörf kynjakerfisins til að skilgreina og stjórna konum Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Ég styð Ingibjörgu Gunnarsdóttur í stöðu rektors við Háskóla Íslands Herdís Sveinsdóttir skrifar Skoðun Silja Bára skilur stjórnsýslu HÍ! Elva Ellertsdóttir,Kolbrún Eggertsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir skrifar Skoðun Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar Skoðun Leyfi til að syrgja Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Kominn tími til að þingmenn axli ábyrgð Björn Ólafsson skrifar Skoðun VR-members, exercise your right to vote! Christopher Eva skrifar Skoðun Stöðvum það sem gott er Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Kjósum Kolbrúnu – Styrk stjórnun á tímum breytinga Margrét Sigrún Sigurðardóttir skrifar Skoðun Vanfjármögnun Háskóla Íslands verður að breyta Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Stöndum með börnum Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun „Án orku verður ekki hagvöxtur“ Jón Skafti Gestsson skrifar Sjá meira
Ég skil ekki hvernig á að vera hægt að halda jól í ár. Helmingurinn af því sem ég les á netinu er um þjóðarmorð, hinn helmingurinn um að hafa það kósí um jólin, og þar á milli ekkert nema öskrandi þögn og myrkur. Ég hef setið tvo barnamenningarviðburði nýlega, einn um bækur, hinn um bíómyndir, þar sem spurningin um muninn á að skrifa fyrir börn og fullorðna hefur komið upp. Á báðum stöðum, sama svarið: munurinn er von. Þegar maður skrifar fyrir börn er hægt að fjalla um allt það sama og þegar skrifað er fyrir eldri lesendur, allt þetta ljóta og myrka og ömurlega, nema það verður að halda í vonina. Ég gantaðist með það í spjalli hvað ég væri mikill bölsýnismaður, verandi barnabókahöfundur, og að stundum fyndist mér sjálfum erfitt að kveikja þennan vonarneista hjá lesendum. En ég hef fjallað um stríð í mínum barnabókum, um fólk á flótta, um náttúruhamfarir og eyðileggingu jarðar, um útrýmingu og ofbeldi gegn dýrum, og alltaf fundið leið til að sveipa það nógu miklum ævintýrablæ svo hægt sé að kyngja öllu þessu ljóta með lestrinum og koma erfiðum málefnum þannig inn í hugsanakerfi lesenda, því börn hugsa jú ekki síður um flókin mál heldur en fullorðnir, vilja og þurfa að ræða allt mögulegt. Og þótt það geti stundum verið strembið, þá finn ég alltaf vonina á endanum, farsæl ferðalok í söguheiminum. Ef það gengur illa og mér finnst ég vera að drukkna í neikvæðni gagnvart raunheimum, þá horfi ég bara framan í börnin mín. Þá er ekki annað hægt en að finna vonina. Það er bara ekki annað í boði. En aldrei hefur vonleysið verið eins íþyngjandi og síðustu vikur. Ég hef þolað það lengi hvernig heimurinn gerir lítið úr þjáningu annarra dýra og gefur skít í þau eins og dauða hluti. Það sama með náttúruna, plánetuna, heimili okkar allra. Við erum sjálfhverf tegund sem er orðin svo samdauna þjáningu að hún hefur engin áhrif lengur. Ekki einu sinni þegar börn eru stráfelld í beinni útsendingu. Jú, það hefur alltaf verið stríð og alltaf verið ógeð, en aldrei fyrr jafnaðgengilegt okkur sem heima sitjum. Heimurinn horfir á og gerir ekkert. Fylgist með og segir ekkert. Ég hef ekki getað útskýrt þetta öðruvísi fyrir mínum börnum en með því að grípa til líkingar um einelti sem enginn þorir að stoppa því hrekkjusvínið á svo stóra og sterka vini og hinir horfa bara á, rétt eins og við segjum börnunum að gera aldrei sjálf. Ég er ekki viss um að heimurinn muni jafna sig á þessu. Nú er eitthvað endanlega brostið. Samkenndin nær ekki lengra en þetta. Þá vitum við það. Samfélagið þjálfar okkur auðvitað vel í því að loka á samkenndina. Það byrjar allt með því að gera lítið úr lífum dýra, kenna okkur frá blautu barnsbeini að það sé allt í lagi að níðast á sumum, að hlutgera lifandi verur. Byrja að loka fyrir þessa opnu, fögru samkennd sem við búum yfir sem börn, með því að byrja að draga línur á milli hópa. Milli okkar og hinna. Svo breikkar bilið jafnt og þétt eftir því sem fleiri hópar eru færðir yfir línuna og það verður auðveldara að réttlæta og skilgreina og gera lítið úr þjáningum annarra. Á endanum er samkenndin bara fyrir þá sem okkur standa næst. Við sitjum aftur við varðeldinn, með okkar klani, og úti er bara myrkur og ófreskjur og annar hryllingur sem skiptir engu máli, svo fremi sem hann stígi ekki inn fyrir bjarmahringinn okkar. Nema við erum ekki lengur ein með okkar klani fyrir framan varðeldinn, við sitjum þar með farsímana í höndunum og dúmskrollum í gegnum endalausar myndir af útrýmingu – þjóðar, dýra, náttúru – og látum samt eins og það komi okkur ekki við. Og ekkert gerist. Heiminum stendur á sama. Hvar er vonin um frið og betri heim? Hvernig er hægt að halda jól? Ég leita að von fyrir börnin mín, held jól fyrir börnin mín, horfi framan í þau en sé um leið ásjónur mörg þúsund barna sem hafa verið myrt fyrir jólin og mér fallast hendur. Samkenndin! Þetta fallega tól taugavísindanna sem hefur haldið lífi í okkur sem dýrategund árþúsundum saman! Hvar værum við án hennar? Samkenndin er það sem heldur hópdýrum gangandi. Ekki eitthvað sá-sterkasti-lifir-af-kjaftæði, það er úrelt hugmynd sem á bara við um einmana rándýr sem vilja útrýma samkeppninni – nei, við mannaparnir erum hópdýr og styrkleiki okkar felst í að sjá um hvert annað, passa upp á hvert annað, hrista okkur saman. Samkenndin verður að ná út fyrir okkar nánasta umhverfi, því þótt það sé kannski að einhverju leyti eðlislægt að hugsa helst um sitt nánasta klan, þá höfum við búið til heim sem tengir öll lönd, heimsþorp sem framleiðir fyrir okkur ódýrt drasl til að setja í jólapakka, veraldarvef sem lævstrímar stríði og ofbeldi beint í æð. Þannig er veröldin sem við höfum skapað okkur og við getum ekki látið eins og við sitjum öll enn hvert við sinn varðeld, hver fjölskylda í sínu horni. Við höfum lagt rafmagnslínur út í myrkrið og verðum að fylgja þeim á leiðarenda. Við vitum líka að samkenndin nær langt út fyrir eigin faðm, annars værum við ekki að lifa okkur inn í bækur og bíómyndir og líf annarra. Þurfum við að bíða eftir að einhver geri verðlaunabíómynd eða metsölubók um börnin í Palestínu svo við getum öll grátið og verið ofboðslega sorrí eftirá? Samkenndin er einn mesti kraftur okkar dýrategundar og hún er tvíeggja vopn. Nauðsynleg til að lifa af en svo andskoti sár og erfið. Stundum er auðveldara að loka á hana heldur en að opna hjartað. Samkennd, samúð, hluttekning. Móðir mín talar svo fallega um þetta síðasta orð, „hluttekningu“, því þá þarf maður að taka hlut af sári hins og bera með sér. Þannig virkar líka samkenndin. Við smitumst af sársaukanum, þess vegna er svo erfitt að horfast í augu við hann. Náttúran segir: sjáðu þetta, skynjaðu þetta, lifðu þig inn í það, því þetta gæti líka komið fyrir þig. Við tökum inn hluta af sársaukanum og lærum af honum. Bæði lærum við að forðast hættuna sem hinn lenti í en ekki síður að hjálpa þeim sem er í vandræðum, því þannig lifir hópurinn af. Heildin. Ef við lærum ekki að hjálpa öðrum, hver kemur þá og hjálpar okkur? Beisik þróunarfræði, beisik jólaboðskapur. Helvítis samkenndin. Hún má ekki drífa svona stutt. Ég veit ekkert hvað skal gera, annað en að halda áfram að skrifa, að tala og benda út í óvissuna, aldrei hætta að öskra á skrímslin í myrkrinu og allt heimsins óréttlæti. Halda áfram dauðahaldi í einhvers konar von. Það er mín skylda sem barnabókahöfundur og skylda okkar allra sem hópdýr, félagsverur, manneskjur. Þegar vonleysið byrjar að buga mig hugsa ég til Tolkiens og Hringadróttinssögu, enda er ég fantasíulúði, ævintýrin mitt kirkjugólf, og þangað leitar hugur minn á erfiðum tímum. Heimsmynd Hringadróttinssögu er veröld í hnignun. The Long Defeat, eins og Galadriel álfadrottning kemst að orði. Allt er að deyja, hverfa, eyðileggjast. Ytri átök sögunnar snúast um stríðið um hringinn. Innri átökin snúast hins vegar um togstreituna á milli vonar og vonleysis. Það er lykilþráðurinn í öllu verkinu. Hetjur halda í vonina. Myrkrið er jú huggulegt en það gleypir allt á endanum. Þegar ég finn vonleysið nálgast, þá hugsa ég um Fróða að sligast með hringinn á síðustu metrunum, um öll skiptin sem hann langar að gefast upp en gerir það ekki. Það er freistandi að falla fyrir vonleysinu og sárt að halda í vonina, sérstaklega nú á dögum. Hvernig er hægt að halda jól? Ég sem hef alltaf verið mikið jólabarn og þykir einstaklega vænt um þann forna sið að halda ljósahátíð í svartasta myrkrinu. Að kveikja ljós og gleðjast yfir hækkandi sól. Að kveikja ljós og reka skuggana á brott. Þetta er ekki flókinn symbólismi en nú reynir virkilega á hann. Ég mun gera mitt besta til að halda gleðileg jól, þrátt fyrir allt, þótt mér þyki við ekki eiga það skilið í ár. Ég rígheld í dvínandi vonarglætu, innan um óreiðu og skeytingarleysi veraldarinnar, og þótt ég sé bæði bölsýnismaður og trúleysingi þá leyfi ég mér þó að trúa á tvennt, allavega þegar ég horfi framan í börnin mín og sé þar auglit allra heimsins barna endurspeglast: ég trúi á ást og samkennd. Það er það eina sem við höfum til að skapa merkingu og von í myrkrinu. Ást og samkennd, á öllum stigum, út fyrir öll endamörk. Án þess getum við rétt eins slökkt jólaljósin. Höfundur er barnabókahöfundur.
Skoðun Netöryggi á krossgötum: Hvernig tryggjum við íslenska innviði? Heimir Fannar Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Hvað er kona? - Þörf kynjakerfisins til að skilgreina og stjórna konum Arna Magnea Danks skrifar
Skoðun Ég styð Ingibjörgu Gunnarsdóttur í stöðu rektors við Háskóla Íslands Herdís Sveinsdóttir skrifar