Daginn sem Icelandair skaut sig í fótinn Ólafur Hauksson skrifar 17. október 2022 08:01 Á þessum degi í október fyrir 20 árum kynnti Icelandair „Netsmellur“ til sögunnar, helmingi lægri fargjöld en áður höfðu þekkst hjá félaginu. Þessi fargjöld stóðu engan veginn undir kostnaði Icelandair af flugferðunum. Enda var tilgangur þeirra ekki sá, heldur að fórna tekjum með stórfelldum undirboðum til að drepa fyrirhugaða samkeppni frá Iceland Express. Netsmellurnar stóðu aðeins til boða í flugi til Kaupmannahafnar og London – sömu staða og voru á áætlun Iceland Express. Ekkert fór á milli mála að plan Icelandair var að rústa tekjumöguleikum Iceland Express með skaðlegri undirverðlagningu. Þessi undirboð voru skýrt brot á samkeppnislögum vegna markaðsráðandi stöðu Icelandair. Brotaviljinn var því einbeittur en stjórnendur Icelandair kærðu sig kollótta. Þeir ákváðu að sleppa stóra tækifærinu til að læra að takast á við samkeppni og ganga frekar af henni dauðri. Þetta skot í fótinn kostaði Icelandair 24 milljarða króna í tapaðar farþegatekjur. Að læra að lifa við samkeppni Þegar Iceland Express hóf starfsemi var Icelandair nánast í einokunarstöðu í millilandafluginu. Engu fyrirtæki er hollt að vera í slíkri stöðu. Stjórnendur verða værukærir, kostnaður bólgnar út, nýsköpun litin hornauga og þjónustan einkennist af yfirlæti ef ekki hroka. Félagið staðnar og lélegum rekstri er mætt með því að hækka verð. Þetta átti svo sannarlega við um Icelandair og svo hafði lengi verið. Það besta sem gat komið fyrir Icelandair var að fá samkeppni og mæta henni á heiðarlegum grundvelli. Samkeppi hefði vakið stjórnendur af velmegunarsvefninum, hjálpað þeim að taka á kostnaði og leitt til allsherjar skoðunar á því hvernig gera mætti félagið betur í stakk búið til að mæta áskorunum. Það má því rétt hugsa sér hvernig staða Icelandair væri í dag í grimmu samkeppnisumhverfi ef félagið hefði notað tækifærið á þessum tímamótum til að læra að lifa við samkeppni. En ekki síður var samkeppni í millilandaflugi kærkomin og tímabær fyrir allan almenning. Að svelta keppinautinn til bana „Við fögnum allri samkeppni,“ sögðu forráðamenn Icelandair í fjölmiðlum. Þeir meintu það auðvitað ekki. Þeir voru svo logandi hræddir við vangetu sína til að takast á við samkeppni að þeir ákváðu frekar að koma í veg fyrir hana. Þeir höfðu vitneskju um að Iceland Express hafði ekki sjóði til að fjármagna taprekstur, líkt og t.d. WOW eða Play síðar. Planið hjá Icelandair var því að „svelta“ keppinautinn til bana með því að halda eigin fargjöldum langt undir kostnaði, draga viðskiptavini þannig frá Iceland Express og halda fargjöldum þess niðri. Til þess þurfti Icelandair að fara mjög langt niður með fargjöldin og fórna þannig gríðarlegum tekjum, því rekstrarkostnaður Iceland Express var 40% lægri á hvern farþega. Almenningur tók Iceland Express fagnandi þegar félagið fór í loftið í lok febrúar 2003; fyrsta raunverulega lágfargjaldafélagið sem grundvallaðist á lágum rekstrarkostnaði. Fargjöld Iceland Express voru lægri en Netsmellurnar. „Ógnin“ við Icelandair var svosem aðeins ein 150 sæta þota fyrsta árið. En stjórnendur Icelandair ákváðu samt að fórna gríðarlegum fargjaldatekjum til að drepa af sér samkeppnina. Margir sóttust eftir því að kyssa vönd Icelandair í húrrandi meðvirkni. Innan samgönguráðuneytisins, innan Visa Ísland, innan flugmálastjórnar, innan ferðamálaráðs og víðar var með beinum og óbeinum hætti reynt að bregða fæti fyrir Iceland Express í þágu Icelandair. Þær ljótu sögur verða sagðar síðar. Herferð Icelandair gegn samkeppninni tók hins vegar lengri tíma en áformað var og kostnaðurinn varð drjúgt meiri. Það var ekki fyrr en í lok ársins 2004, tveimur árum eftir að Iceland Express hóf starfsemi, sem tókst að slökkva á samkeppninni. Það gerðist með þeim hætti að stofnendur Iceland Express ákváðu að selja félagið á sannkallaðri brunaútsölu vegna tapreksturs frekar en láta það fara á hausinn. Báðum megin við borðið Kaupendurnir voru viðskiptafélagarnir Pálmi Haraldsson og Jóhannes Kristinsson, kenndir við Feng. Þeir höfðu þá um hríð sýnt áhuga á að eignast umtalsverðan hlut í Iceland Express, þó að þær væru á sama tíma stórir hluthafar í Icelandair og Pálmi í stjórn þess. Þeir töldu verðmiðann á Iceland Express hins vegar of háan fyrir sig og Pálmi hélt því áfram að beita sér innan stjórnar Icelandair fyrir undirboðunum til að veikja Iceland Express og ná verðinu þannig niður. Innkomu þeirra Pálma og Jóhannesar í Iceland Express var fagnað hjá Icelandair, enda náið samráð þar á milli. Skömmu eftir að viðskiptafélagarnir höfðu tekið yfir rekstur Iceland Express hætti Icelandair undirboðunum samhliða því að fargjöld Iceland Express voru hækkuð yfir línuna. Á örskömmum tíma hækkuðu lægstu fargjöld beggja félaganna um 50%. Iceland Express þurfti ekki mikinn viðsnúning til að hagnast, enda var rekstur þess afar hagkvæmur. Strax árið 2005 hagnaðist félagið um 450 milljónir króna á núvirði. Árið 2006 var Iceland Express 6 milljarða króna virði að mati Pálma Haraldssonar. Viðsnúningurinn var ekki síðri hjá Icelandair. 24 milljarða króna tapaðar farþegatekjur Hin „sértæka hernaðaraðgerð“ gegn samkeppninni kostaði Icelandair rúmlega 24 milljarða króna í töpuðum farþegatekjum á árunum 2003 og 2004, framreiknað til verðlags í dag. Í þessum samanburði er miðað við lækkun frá farþegatekjum áranna 2001 og 2002, en þá var farþegafjöldi Icelandair svipaður og seinni árin tvö. Upplýsingar um þessar töpuðu farþegatekjur komu fram í sölulýsingu (prospectus) móðurfélagsins FL Group. Farþegum Icelandair fækkaði ekki þegar samkeppnin hófst, enda reyndist tilkoma Iceland Express skapa hreina viðbót við fjölda farþega í millilandaflugi. Tap Icelandair var þannig tvöfalt; félagið varð af 24 milljarða króna tekjum og ávinningi þess að læra að lifa í samkeppnisumhverfi. Slappleiki samkeppnisyfirvalda Spyrja má hvort eigendur Iceland Express hafi ekki gert ráð fyrir viðbrögðum frá Icelandair. Vissulega mátti búast við þeim, en seint því offorsi að leggjast í ólöglega undirverðlagningu með milljarðatapi í tvö ár. Iceland Express gat boðið mun lægri fargjöld en Icelandair og samt skilað hagnaði. Undirboð Icelandair dugðu hins vegar til að halda Iceland Express í spennitreyju lægstu fargjaldanna og eyðilagði getu félagsins til tekjustýringar sem hefði gert það rekstrarhæft. Eigendur Iceland Express höfðu framan af trú á því að samkeppnisyfirvöld tækju í taumana og stöðvuðu hina skaðlegu undirverðlagningu Icelandair. Ekki síst mátti búast við aðgerðum vegna þess að lægstu Netsmellurnar voru aðeins í boði á samkeppnisleiðunum Kaupmannahöfn og London og stóðu engan veginn undir kostnaði félagsins við flugið. Vilji var til þess að taka á málunum hjá Samkeppniseftirlitinu, en áfrýjunarnefnd samkeppnismála kom í veg fyrir raunhæfar aðgerðir. Áfrýjunarnefndin reyndist átakanlega fáfróð um grundvöllinn fyrir verðlagningu flugfarseðla og lét Icelandair ljúga sig fulla. Það segir sitt um getuleysi samkeppnisyfirvalda og dómskerfisins að það tók 8 ár þangað til Hæstiréttur dæmdi Icelandair í minnháttar 80 milljón króna sekt fyrir samkeppnislagabrotin. Sá úrskurður gerði lítið fyrir samkeppnina eða stofnendur Iceland Express. Höfundur er almannatengill og var einn af stofnendum Iceland Express. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Hauksson Fréttir af flugi Icelandair Auglýsinga- og markaðsmál Mest lesið Það er verið að ljúga að okkur Hildur Þórðardóttir Skoðun „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun Aðgangur bannaður Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson Skoðun Styrkleiki íslensku grunnskólanna Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun 100 þúsund á mánuði Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Með háskólapróf til að snýta og skeina? Hildur Sólmundsdóttir Skoðun Sjálfstæðisflokkurinn boðar skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld, virðið frumbyggjaréttinn í íslensku samfélagi Sæmundur Einarsson skrifar Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Hvað er vandamálið? Alexandra Briem skrifar Skoðun Au pair fyrirkomulagið – barn síns tíma? Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Fontur – hiti þrjú stig Stefán Steingrímur Bergsson skrifar Skoðun Bankinn gefur, bankinn tekur Breki Karlsson skrifar Skoðun Hægt og hljótt Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar Skoðun Gervigóðmennska fyrir almannafé Kári Allansson skrifar Skoðun Góður granni, gulli betri! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Frelsi er alls konar Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Betra plan í ríkisfjármálum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson skrifar Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þarf Alþingi að vera í óvissu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Stöndum með einyrkjum og sjálfstætt starfandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Ætla Íslendingar að standa vörð um orkuauðlindir sínar? Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og sjálfstæði Íslands Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Heilnæmt samfélag, betri lífskjör og jöfn tækifæri fyrir öll Unnur Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mölunarverksmiðja eða umhverfisvæn matvælaframleiðsla Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Lifað með reisn - Frá starfslokum til æviloka Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Viðreisn, evran og Finnland Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Fleiri staðreyndir um jafnlaunavottun – íþyngjandi og kostnaðarsamt regluverk Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Við þurfum þingmann eins og Ágúst Bjarna Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar – Heildræn sýn á sköpunina Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Sjá meira
Á þessum degi í október fyrir 20 árum kynnti Icelandair „Netsmellur“ til sögunnar, helmingi lægri fargjöld en áður höfðu þekkst hjá félaginu. Þessi fargjöld stóðu engan veginn undir kostnaði Icelandair af flugferðunum. Enda var tilgangur þeirra ekki sá, heldur að fórna tekjum með stórfelldum undirboðum til að drepa fyrirhugaða samkeppni frá Iceland Express. Netsmellurnar stóðu aðeins til boða í flugi til Kaupmannahafnar og London – sömu staða og voru á áætlun Iceland Express. Ekkert fór á milli mála að plan Icelandair var að rústa tekjumöguleikum Iceland Express með skaðlegri undirverðlagningu. Þessi undirboð voru skýrt brot á samkeppnislögum vegna markaðsráðandi stöðu Icelandair. Brotaviljinn var því einbeittur en stjórnendur Icelandair kærðu sig kollótta. Þeir ákváðu að sleppa stóra tækifærinu til að læra að takast á við samkeppni og ganga frekar af henni dauðri. Þetta skot í fótinn kostaði Icelandair 24 milljarða króna í tapaðar farþegatekjur. Að læra að lifa við samkeppni Þegar Iceland Express hóf starfsemi var Icelandair nánast í einokunarstöðu í millilandafluginu. Engu fyrirtæki er hollt að vera í slíkri stöðu. Stjórnendur verða værukærir, kostnaður bólgnar út, nýsköpun litin hornauga og þjónustan einkennist af yfirlæti ef ekki hroka. Félagið staðnar og lélegum rekstri er mætt með því að hækka verð. Þetta átti svo sannarlega við um Icelandair og svo hafði lengi verið. Það besta sem gat komið fyrir Icelandair var að fá samkeppni og mæta henni á heiðarlegum grundvelli. Samkeppi hefði vakið stjórnendur af velmegunarsvefninum, hjálpað þeim að taka á kostnaði og leitt til allsherjar skoðunar á því hvernig gera mætti félagið betur í stakk búið til að mæta áskorunum. Það má því rétt hugsa sér hvernig staða Icelandair væri í dag í grimmu samkeppnisumhverfi ef félagið hefði notað tækifærið á þessum tímamótum til að læra að lifa við samkeppni. En ekki síður var samkeppni í millilandaflugi kærkomin og tímabær fyrir allan almenning. Að svelta keppinautinn til bana „Við fögnum allri samkeppni,“ sögðu forráðamenn Icelandair í fjölmiðlum. Þeir meintu það auðvitað ekki. Þeir voru svo logandi hræddir við vangetu sína til að takast á við samkeppni að þeir ákváðu frekar að koma í veg fyrir hana. Þeir höfðu vitneskju um að Iceland Express hafði ekki sjóði til að fjármagna taprekstur, líkt og t.d. WOW eða Play síðar. Planið hjá Icelandair var því að „svelta“ keppinautinn til bana með því að halda eigin fargjöldum langt undir kostnaði, draga viðskiptavini þannig frá Iceland Express og halda fargjöldum þess niðri. Til þess þurfti Icelandair að fara mjög langt niður með fargjöldin og fórna þannig gríðarlegum tekjum, því rekstrarkostnaður Iceland Express var 40% lægri á hvern farþega. Almenningur tók Iceland Express fagnandi þegar félagið fór í loftið í lok febrúar 2003; fyrsta raunverulega lágfargjaldafélagið sem grundvallaðist á lágum rekstrarkostnaði. Fargjöld Iceland Express voru lægri en Netsmellurnar. „Ógnin“ við Icelandair var svosem aðeins ein 150 sæta þota fyrsta árið. En stjórnendur Icelandair ákváðu samt að fórna gríðarlegum fargjaldatekjum til að drepa af sér samkeppnina. Margir sóttust eftir því að kyssa vönd Icelandair í húrrandi meðvirkni. Innan samgönguráðuneytisins, innan Visa Ísland, innan flugmálastjórnar, innan ferðamálaráðs og víðar var með beinum og óbeinum hætti reynt að bregða fæti fyrir Iceland Express í þágu Icelandair. Þær ljótu sögur verða sagðar síðar. Herferð Icelandair gegn samkeppninni tók hins vegar lengri tíma en áformað var og kostnaðurinn varð drjúgt meiri. Það var ekki fyrr en í lok ársins 2004, tveimur árum eftir að Iceland Express hóf starfsemi, sem tókst að slökkva á samkeppninni. Það gerðist með þeim hætti að stofnendur Iceland Express ákváðu að selja félagið á sannkallaðri brunaútsölu vegna tapreksturs frekar en láta það fara á hausinn. Báðum megin við borðið Kaupendurnir voru viðskiptafélagarnir Pálmi Haraldsson og Jóhannes Kristinsson, kenndir við Feng. Þeir höfðu þá um hríð sýnt áhuga á að eignast umtalsverðan hlut í Iceland Express, þó að þær væru á sama tíma stórir hluthafar í Icelandair og Pálmi í stjórn þess. Þeir töldu verðmiðann á Iceland Express hins vegar of háan fyrir sig og Pálmi hélt því áfram að beita sér innan stjórnar Icelandair fyrir undirboðunum til að veikja Iceland Express og ná verðinu þannig niður. Innkomu þeirra Pálma og Jóhannesar í Iceland Express var fagnað hjá Icelandair, enda náið samráð þar á milli. Skömmu eftir að viðskiptafélagarnir höfðu tekið yfir rekstur Iceland Express hætti Icelandair undirboðunum samhliða því að fargjöld Iceland Express voru hækkuð yfir línuna. Á örskömmum tíma hækkuðu lægstu fargjöld beggja félaganna um 50%. Iceland Express þurfti ekki mikinn viðsnúning til að hagnast, enda var rekstur þess afar hagkvæmur. Strax árið 2005 hagnaðist félagið um 450 milljónir króna á núvirði. Árið 2006 var Iceland Express 6 milljarða króna virði að mati Pálma Haraldssonar. Viðsnúningurinn var ekki síðri hjá Icelandair. 24 milljarða króna tapaðar farþegatekjur Hin „sértæka hernaðaraðgerð“ gegn samkeppninni kostaði Icelandair rúmlega 24 milljarða króna í töpuðum farþegatekjum á árunum 2003 og 2004, framreiknað til verðlags í dag. Í þessum samanburði er miðað við lækkun frá farþegatekjum áranna 2001 og 2002, en þá var farþegafjöldi Icelandair svipaður og seinni árin tvö. Upplýsingar um þessar töpuðu farþegatekjur komu fram í sölulýsingu (prospectus) móðurfélagsins FL Group. Farþegum Icelandair fækkaði ekki þegar samkeppnin hófst, enda reyndist tilkoma Iceland Express skapa hreina viðbót við fjölda farþega í millilandaflugi. Tap Icelandair var þannig tvöfalt; félagið varð af 24 milljarða króna tekjum og ávinningi þess að læra að lifa í samkeppnisumhverfi. Slappleiki samkeppnisyfirvalda Spyrja má hvort eigendur Iceland Express hafi ekki gert ráð fyrir viðbrögðum frá Icelandair. Vissulega mátti búast við þeim, en seint því offorsi að leggjast í ólöglega undirverðlagningu með milljarðatapi í tvö ár. Iceland Express gat boðið mun lægri fargjöld en Icelandair og samt skilað hagnaði. Undirboð Icelandair dugðu hins vegar til að halda Iceland Express í spennitreyju lægstu fargjaldanna og eyðilagði getu félagsins til tekjustýringar sem hefði gert það rekstrarhæft. Eigendur Iceland Express höfðu framan af trú á því að samkeppnisyfirvöld tækju í taumana og stöðvuðu hina skaðlegu undirverðlagningu Icelandair. Ekki síst mátti búast við aðgerðum vegna þess að lægstu Netsmellurnar voru aðeins í boði á samkeppnisleiðunum Kaupmannahöfn og London og stóðu engan veginn undir kostnaði félagsins við flugið. Vilji var til þess að taka á málunum hjá Samkeppniseftirlitinu, en áfrýjunarnefnd samkeppnismála kom í veg fyrir raunhæfar aðgerðir. Áfrýjunarnefndin reyndist átakanlega fáfróð um grundvöllinn fyrir verðlagningu flugfarseðla og lét Icelandair ljúga sig fulla. Það segir sitt um getuleysi samkeppnisyfirvalda og dómskerfisins að það tók 8 ár þangað til Hæstiréttur dæmdi Icelandair í minnháttar 80 milljón króna sekt fyrir samkeppnislagabrotin. Sá úrskurður gerði lítið fyrir samkeppnina eða stofnendur Iceland Express. Höfundur er almannatengill og var einn af stofnendum Iceland Express.
Styrkleiki íslensku grunnskólanna Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar
Skoðun Mölunarverksmiðja eða umhverfisvæn matvælaframleiðsla Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar
Skoðun Fleiri staðreyndir um jafnlaunavottun – íþyngjandi og kostnaðarsamt regluverk Gunnar Ármannsson skrifar
Styrkleiki íslensku grunnskólanna Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun