Til varnar skóla án aðgreiningar Ragnar Þór Pétursson skrifar 28. febrúar 2022 15:01 Nýlega hefur enn á ný blossað upp umræða um skóla án aðgreiningar. Hún hefur að þessu sinni gengið svo langt að því er haldið fram, við nokkrar undirtektir, að líklega þurfi að „flokka“ nemendur meira en nú er gert í skólum. Þá hefur enn á ný borið mjög á þeim málflutningi að „skóli án aðgreiningar“ sé göfug og góð hugmynd en líklega með öllu óraunhæf. Slík umræða kemur ekki á óvart. Rannsókn Evrópumiðstöðvar á framkvæmd skóla án aðgreiningar leiddi í ljós djúpa hugmyndafræðilega bresti í grunni stefnunnar. Í ljós kom að það hefur líklega aldrei verið nein samstaða um að skóli án aðgreiningar sé forsenda eða markmið skólastarfs á Íslandi – annars staðar en á pappírunum. Reynt að dulbúa stefnuna Til að bregðast við þessu hefur meðal annars verið reynt að dulbúa skóla án aðgreiningar sem eitthvað annað. Tvisvar hefur verið skipt um nafn á stefnunni. Fyrst breyttist hún í „menntun fyrir alla“ og svo „skóla fjölbreytileikans“. Það er enda mjög íslenskt, að breyta ásýnd eða yfirborði einhvers og halda að þar með muni inntakið taka stakkaskiptum. Það gerist að sjálfsögðu ekki. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að sú staðreynd að skólafólk, stjórnvöld og almenningur á Íslandi skuli ekki oftar rísa upp til varnar fyrir skóla án aðgreiningar sé ein stærsta samfélagslega ógnin sem við búum við. Þar til nýlega áttuðum við okkur ekki fyllilega á inntaki þess að reka skólakerfi án aðgreiningar. Við vorum, og erum líklega enn, með einsleitari þjóðum. Við héldum mjög lengi að við værum öll næstum eins og ættum og gætum öll gert það sama með sömu aðferðum. Lengi vel upplifðum við að skóli án aðgreiningar snerist um frávik, um það hvernig (og jafnvel hvort) börn með fatlanir ættu heima í skólakerfinu. Það er enn býsna stór hluti þjóðarinnar sem ólst upp við það að sjá varla fatlað fólk nema stöku sinnum á förnum vegi. Í mörgum samfélögum, hringinn í kringum landið, voru fatlaðir jaðarsettir, gengu undir viðurnefnum og voru litnir hornauga. Ég á minningar úr grunnskóla þar sem hópar stráka gerðu sér það að skemmtun að ginna fatlaða menn til „að segja ljótt“. Það er kannski ekki skrítið að skólakerfi „án aðgreiningar“ sem rís upp úr slíkri „menningu“ sé dálítið brogað. Ranghugmynd þjóðarinnar Hið þrönga sjónarhorn á fatlaða og ófatlaða leiddi til þess að skapa alvarlegar ranghugmyndir hjá þjóðinni um skóla án aðgreiningar. Í stað þess að horfa á alla nemendur sem fullgilda þátttakendur í samfélagi skólans fór vinnan í allt of miklum mæli að snúast um það hversu mikil „frávik“ einstakir nemendur væru; hversu „gallaðir“ eða „takmarkaðir“ af náttúrunnar hendir. Og þá í framhaldinu: Að hversu miklu leyti viðkomandi galli kæmi í veg fyrir að nemandinn næði námsmarkmiðum hinna heilbrigðu – og að hversu miklu leyti gallinn birtist í hegðun sem tefði fyrir eða spillti námi hinna nemendanna. Loks kom svo spurningin: Hvað þyrfti að gera til að nemandinn næði markmiðunum– eða væri að minnsta kosti ekki að trufla aðra of mikið. Árangur okkar, fyrstu tvo áratugina, af skóla án aðgreiningar er af þessum sökum mjög dapurlegur. Við gerðum ráð fyrir því að skóli án aðgreiningar snerist um að setja upp rampa og lyftur en ekki því að víkka út þau viðfangsefni sem skólinn tækist á hendur og þær námsleiðir sem notaðar væru. Það var ekki fyrr en fjölbreytnin fór að vaxa í samfélaginu og skella á okkur úr öllum áttum – að við byrjuðum sem samfélag (og skóli) að átta okkur á því að samfélag án aðgreiningar snýst alls ekki um aðlögun fólks að samfélagi, heldur öfugt. Nú, þegar lokið er dottið af dollu einsleitninnar blasir við að ungt fólk er margfalt fjölbreyttari hópur en við okkur hefði getað grunað og fyrir mörg þeirra er lykillinn að lífshamingjunni sá að fjölbreytnin sé virt og viðurkennd. Skóli án aðgreiningar er ekki hugmyndafræðilega gjaldþrota – ekkert frekar en hugmyndin um hið lýðræðislega samfélag. Það, hvernig við ástundum hvort tveggja, þarf að bæta. Réttlæti hinna sterku Fyrir 45 árum skrifaði vitur skólamaður grein í blað af því tilefni að nemendur í býsna „góðum“ skóla vestur í bæ höfðu krafist ógildingar samræmdra prófa því þeir höfðu undir höndum eiðsvarnar yfirlýsingar um að kennarar í öðrum skólum hefðu sýnt meiri linkind við fyrirlögn prófanna. Hann taldi nauðsynlegt að ræða tilgang slíkra prófa betur og benti á að próf sem hefðu þann tilgang að búa til raðir úr nemendum hefðu almennt nauðaómerkilegan tilgang, hvort sem sjónarhornið væri próffræðilegt eða annað. Það er auðvitað skiljanlegt að „sterkir“ námsmenn sem lagt hafa hart að sér skuli svíða óréttlætið í því að sitja undir strangari prófdómurum og fá jafnvel dálítið minni tíma en nemendur „austur í bæ“ eða „handan lækjarins“. Það er skiljanlegt að þeir mótmæli og krefjist ógildingar. Sérstaklega ef niðurstaða prófsins hefur stýrandi áhrif á aðgang að vinsælum framhaldsskólum. Slíka réttlætiskennd er auðvelt að skilja og við kunnum ágætlega að bregðast við svona henni. Við tökum hana gjarnan til okkar. En hvað með óréttlætið sem hin mega þola, að sitja stöðugt undir kröfum kerfis sem hannað er utan um veruleika, áhuga og styrkleika annarra en þín? Mannréttindabarátta fatlaðra hefur ekkert gert við íslenskt samfélag annað en að auðga það. Fatlaðir hafa alla tíð borið miklu meiri kostnað af samfélaginu en öfugt. Mannréttindabarátta annarra jarðarsettra hópa mun einnig auðga samfélagið ef við hættum að standa gegn henni. Slík barátta snýst nánast alltaf um að fá að taka þátt. Fá að leggja sitt af mörkum. Fá að læra og dafna. Og fá að tilheyra á eigin forsendum en ekki aðeins upp að því marki sem hinir sjá samsvörun við þig. Að læra af dauðum farfuglum Vitur skólakona sagði mér nýlega að umhverfisbreytingar tækju mis mikinn toll af tegundum farfugla eftir getu fuglanna til að aðlaga sig breytingum. Þær tegundir sem af vana sækja í sömu óðölin þrátt fyrir gerbreytt veðurlag skrimtu við illan kost eða hreinlega gæfu upp öndina á meðan þær tegundir sem eltu kjörskilyrðin stæðu sterkar. Sá heimur er ekki til þar sem einsleitur hluti þjóðar getur lokað að sér. Samfélög sem reyna slíkt munu springa í sundur á saumunum – en þó ekki fyrr en þau hafa alið á þjáningum og átökum. Skóli sem „flokkar“ börn er vissulega klassískur. En hann er ekki að sama skapi góður. Eftir hverju í ósköpunum eigum við að flokka? Hugmyndaauðgi, heiðarleika, minni, gæsku, handleikni, snerpu, líkamsstyrk, orðaforða? Skóli án aðgreiningar er mikilvægari nú en nokkru sinni fyrr – einfaldlega vegna þess að samfélagið er fjölbreyttara en áður. Bilið á milli hinnar raunverulegu fjölbreytni samfélagsins og hinnar yfirborðskenndu einsleitni hefur byggt upp gríðarlega spennu sem við getum fundið útrás í aukinn fjölbreytni, athafna- og lífsgleði. Ef við gerum það ekki mun spennan halda áfram að leita sér útrásar í glufum og sprungum okkur öllum til vanda – og þeim mest sem liggja næst jaðrinum. Grundvallarskuldbinding okkar gagnvart samfélaginu leyfir slíkt ekki. Höfundur er formaður Kennarasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ragnar Þór Pétursson Skóla - og menntamál Grunnskólar Mest lesið Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Húsnæðis- og skipulagsmál Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson skrifar Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Skattlögð þegar við þénum, eigum og eyðum Aron H. Steinsson skrifar Sjá meira
Nýlega hefur enn á ný blossað upp umræða um skóla án aðgreiningar. Hún hefur að þessu sinni gengið svo langt að því er haldið fram, við nokkrar undirtektir, að líklega þurfi að „flokka“ nemendur meira en nú er gert í skólum. Þá hefur enn á ný borið mjög á þeim málflutningi að „skóli án aðgreiningar“ sé göfug og góð hugmynd en líklega með öllu óraunhæf. Slík umræða kemur ekki á óvart. Rannsókn Evrópumiðstöðvar á framkvæmd skóla án aðgreiningar leiddi í ljós djúpa hugmyndafræðilega bresti í grunni stefnunnar. Í ljós kom að það hefur líklega aldrei verið nein samstaða um að skóli án aðgreiningar sé forsenda eða markmið skólastarfs á Íslandi – annars staðar en á pappírunum. Reynt að dulbúa stefnuna Til að bregðast við þessu hefur meðal annars verið reynt að dulbúa skóla án aðgreiningar sem eitthvað annað. Tvisvar hefur verið skipt um nafn á stefnunni. Fyrst breyttist hún í „menntun fyrir alla“ og svo „skóla fjölbreytileikans“. Það er enda mjög íslenskt, að breyta ásýnd eða yfirborði einhvers og halda að þar með muni inntakið taka stakkaskiptum. Það gerist að sjálfsögðu ekki. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að sú staðreynd að skólafólk, stjórnvöld og almenningur á Íslandi skuli ekki oftar rísa upp til varnar fyrir skóla án aðgreiningar sé ein stærsta samfélagslega ógnin sem við búum við. Þar til nýlega áttuðum við okkur ekki fyllilega á inntaki þess að reka skólakerfi án aðgreiningar. Við vorum, og erum líklega enn, með einsleitari þjóðum. Við héldum mjög lengi að við værum öll næstum eins og ættum og gætum öll gert það sama með sömu aðferðum. Lengi vel upplifðum við að skóli án aðgreiningar snerist um frávik, um það hvernig (og jafnvel hvort) börn með fatlanir ættu heima í skólakerfinu. Það er enn býsna stór hluti þjóðarinnar sem ólst upp við það að sjá varla fatlað fólk nema stöku sinnum á förnum vegi. Í mörgum samfélögum, hringinn í kringum landið, voru fatlaðir jaðarsettir, gengu undir viðurnefnum og voru litnir hornauga. Ég á minningar úr grunnskóla þar sem hópar stráka gerðu sér það að skemmtun að ginna fatlaða menn til „að segja ljótt“. Það er kannski ekki skrítið að skólakerfi „án aðgreiningar“ sem rís upp úr slíkri „menningu“ sé dálítið brogað. Ranghugmynd þjóðarinnar Hið þrönga sjónarhorn á fatlaða og ófatlaða leiddi til þess að skapa alvarlegar ranghugmyndir hjá þjóðinni um skóla án aðgreiningar. Í stað þess að horfa á alla nemendur sem fullgilda þátttakendur í samfélagi skólans fór vinnan í allt of miklum mæli að snúast um það hversu mikil „frávik“ einstakir nemendur væru; hversu „gallaðir“ eða „takmarkaðir“ af náttúrunnar hendir. Og þá í framhaldinu: Að hversu miklu leyti viðkomandi galli kæmi í veg fyrir að nemandinn næði námsmarkmiðum hinna heilbrigðu – og að hversu miklu leyti gallinn birtist í hegðun sem tefði fyrir eða spillti námi hinna nemendanna. Loks kom svo spurningin: Hvað þyrfti að gera til að nemandinn næði markmiðunum– eða væri að minnsta kosti ekki að trufla aðra of mikið. Árangur okkar, fyrstu tvo áratugina, af skóla án aðgreiningar er af þessum sökum mjög dapurlegur. Við gerðum ráð fyrir því að skóli án aðgreiningar snerist um að setja upp rampa og lyftur en ekki því að víkka út þau viðfangsefni sem skólinn tækist á hendur og þær námsleiðir sem notaðar væru. Það var ekki fyrr en fjölbreytnin fór að vaxa í samfélaginu og skella á okkur úr öllum áttum – að við byrjuðum sem samfélag (og skóli) að átta okkur á því að samfélag án aðgreiningar snýst alls ekki um aðlögun fólks að samfélagi, heldur öfugt. Nú, þegar lokið er dottið af dollu einsleitninnar blasir við að ungt fólk er margfalt fjölbreyttari hópur en við okkur hefði getað grunað og fyrir mörg þeirra er lykillinn að lífshamingjunni sá að fjölbreytnin sé virt og viðurkennd. Skóli án aðgreiningar er ekki hugmyndafræðilega gjaldþrota – ekkert frekar en hugmyndin um hið lýðræðislega samfélag. Það, hvernig við ástundum hvort tveggja, þarf að bæta. Réttlæti hinna sterku Fyrir 45 árum skrifaði vitur skólamaður grein í blað af því tilefni að nemendur í býsna „góðum“ skóla vestur í bæ höfðu krafist ógildingar samræmdra prófa því þeir höfðu undir höndum eiðsvarnar yfirlýsingar um að kennarar í öðrum skólum hefðu sýnt meiri linkind við fyrirlögn prófanna. Hann taldi nauðsynlegt að ræða tilgang slíkra prófa betur og benti á að próf sem hefðu þann tilgang að búa til raðir úr nemendum hefðu almennt nauðaómerkilegan tilgang, hvort sem sjónarhornið væri próffræðilegt eða annað. Það er auðvitað skiljanlegt að „sterkir“ námsmenn sem lagt hafa hart að sér skuli svíða óréttlætið í því að sitja undir strangari prófdómurum og fá jafnvel dálítið minni tíma en nemendur „austur í bæ“ eða „handan lækjarins“. Það er skiljanlegt að þeir mótmæli og krefjist ógildingar. Sérstaklega ef niðurstaða prófsins hefur stýrandi áhrif á aðgang að vinsælum framhaldsskólum. Slíka réttlætiskennd er auðvelt að skilja og við kunnum ágætlega að bregðast við svona henni. Við tökum hana gjarnan til okkar. En hvað með óréttlætið sem hin mega þola, að sitja stöðugt undir kröfum kerfis sem hannað er utan um veruleika, áhuga og styrkleika annarra en þín? Mannréttindabarátta fatlaðra hefur ekkert gert við íslenskt samfélag annað en að auðga það. Fatlaðir hafa alla tíð borið miklu meiri kostnað af samfélaginu en öfugt. Mannréttindabarátta annarra jarðarsettra hópa mun einnig auðga samfélagið ef við hættum að standa gegn henni. Slík barátta snýst nánast alltaf um að fá að taka þátt. Fá að leggja sitt af mörkum. Fá að læra og dafna. Og fá að tilheyra á eigin forsendum en ekki aðeins upp að því marki sem hinir sjá samsvörun við þig. Að læra af dauðum farfuglum Vitur skólakona sagði mér nýlega að umhverfisbreytingar tækju mis mikinn toll af tegundum farfugla eftir getu fuglanna til að aðlaga sig breytingum. Þær tegundir sem af vana sækja í sömu óðölin þrátt fyrir gerbreytt veðurlag skrimtu við illan kost eða hreinlega gæfu upp öndina á meðan þær tegundir sem eltu kjörskilyrðin stæðu sterkar. Sá heimur er ekki til þar sem einsleitur hluti þjóðar getur lokað að sér. Samfélög sem reyna slíkt munu springa í sundur á saumunum – en þó ekki fyrr en þau hafa alið á þjáningum og átökum. Skóli sem „flokkar“ börn er vissulega klassískur. En hann er ekki að sama skapi góður. Eftir hverju í ósköpunum eigum við að flokka? Hugmyndaauðgi, heiðarleika, minni, gæsku, handleikni, snerpu, líkamsstyrk, orðaforða? Skóli án aðgreiningar er mikilvægari nú en nokkru sinni fyrr – einfaldlega vegna þess að samfélagið er fjölbreyttara en áður. Bilið á milli hinnar raunverulegu fjölbreytni samfélagsins og hinnar yfirborðskenndu einsleitni hefur byggt upp gríðarlega spennu sem við getum fundið útrás í aukinn fjölbreytni, athafna- og lífsgleði. Ef við gerum það ekki mun spennan halda áfram að leita sér útrásar í glufum og sprungum okkur öllum til vanda – og þeim mest sem liggja næst jaðrinum. Grundvallarskuldbinding okkar gagnvart samfélaginu leyfir slíkt ekki. Höfundur er formaður Kennarasambands Íslands.
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar