Er almenningi treystandi fyrir umræðu um vísindi? Anna Tara Andrésdóttir skrifar 28. apríl 2021 11:02 Tjáningarfrelsið er einn af hornsteinum lýðræðisins og því er mikilvægt að takmarkanir á því séu reistar á sérlega sterkum grundvelli. Þessari grein var nýlega synjað um birtingu á skoðanasíðu Vísis. Greinin fjallar um skort á hágæða rannsóknum sem styðja virkni andlitsgríma og er því í andstöðu við núverandi ráðleggingar sóttvarnayfirvalda. Í kjölfarið birtist grein um ritskoðun á skoðanasíðu Vísis. Höfundur greinarinnar er Þórir Guðmundsson, ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar. Þar kemur fram að „vísindagreinar eigi almennt ekki heima undir merkjum skoðunar á Vísi - nema kannski að um sé að ræða skoðun á vísindum“. Hver er munurinn? Vísir hefur því ákveðið að banna skoðanir sem vísa í rannsóknir. Þannig á vísindaleg umræða minni rétt á sér en óvísindaleg umræða. Tryggir það gæði? Einnig tekur Þórir fram að það megi hafa sínar „eigin skoðanir“ en ekki sínar „eigin staðreyndir“. Þessi frasi hljómar eins og grín til að réttlæta bann á skoðunum með því að gefa þeim nýjan stimpil „eigin staðreyndir“, sem er í raun og veru það sama og skoðun. Hins vegar virðist Þórir varpa þessum frasa fram í fúlustu alvöru og gerist þannig sjálfur sekur um að vera með „eigin staðreyndir“ ef hann heldur að hann einn geti vitað hinn eina rétta sannleika. Ef grein birtist á „skoðanasíðu“ þá er greinin undir formerkjum skoðunar ekki staðreynda. Þórir segir flesta þekkja þær óskráðu reglur sem gilda um skoðanaskipti og haldi sig innan þeirra. Hins vegar séu undantekningar og að það séu greinahöfundar sem sigli undir flaggi vísindalegrar nálgunar sem reyni að koma skoðunum sínum á framfæri í formi fræðilegrar úttektar - sem stundum reynist ekkert sérstaklega fræðileg við nánari skoðun. Að sögn Þóris er þessi „nánari skoðun“ fljótlegt staðreyndatékk framkvæmt af umsjónarmönnum skoðanasíðu Vísis, sem samkvæmt Þóri eru ekki réttu aðilarnir til að staðreyna vísindalegar staðhæfingar. Staðallinn á þessu staðreyndatékki er því ekki hár og tryggir því varla sannleiksgildi. Einnig er hætta á að gagnrýni á yfirvöld, í þessu tilviki sóttvarnayfirvöld, sé líklegri til að falla á þessu „fljótlega staðreyndatékki“ og fjölmiðlar þá orðið hlutdrægir. Gætu tilraunir til að koma í veg fyrir upplýsingaóreiðu með „fljótlegu staðreyndatékki“ gert akkúrat öfugt, stuðlað að upplýsingaóreiðu? Er skilgreiningin á upplýsingaóreiðu orðin of víð? Ofuráhersla samtímans á upplýsingaóreiðu getur verið tvíeggjað sverð, að það sé notað sem afsökun til að ritskoða sjónarmið sem samræmast ekki reglugerðum yfirvalda. Hvernig er hægt að tryggja að „fljótlegt staðreyndatékk“ sé í raun og veru ekki skoðanatékk? Heimspekingurinn Voltaire sagði „ég er ósammála því sem þú segir, en ég er reiðubúinn að verja rétt þinn til að tjá þig á þennan hátt, fram í rauðan dauðann“. Forngrikkir trúðu á umræður og rökræður, að hægt væri að komast hvað næst sannleikanum með því að fyrst kæmu fram rök, næst mótrök og þannig koll af kolli. Þannig lifa bestu rökin af óháð því hvaða titil viðkomandi ber. Þessi hugsun kemur skýrt í gegn í nýlegum námskrám. Þar er bent á að lítil nýsköpun verði í landi þar sem kennt er eftir aðferðinni að kennarinn viti allt, börnin viti ekki neitt og að börnin eigi að trúa öllu því sem kennarinn segir gagnrýnislaust. Í norska ríkissjónvarpinu eru einnig reglulegir rökræðufundir. Þá koma annars vegar fram stjórnvöld og hins vegar ýmsir aðilar sem hafa gagnstæðar skoðanir. Þannig myndast umræða og allir auka þekkingu sína. Á Íslandi er hins vegar algengast að fréttafólk spyrji þann sem allt veit. Erlendis er einnig algengt að fræðimenn byrji öll sín svör með innganginum „ég veit það ekki, þetta er ný veira, þetta eru nýjar aðstæður, það er margt sem við vitum ekki ennþá“, minna fer fyrir því á Íslandi. Stundum skapast þær aðstæður í samfélögum að gagnrýni á ákvarðanir yfirvalda séu taldar hættulegar og mælst til þess að umræðu sé haldið í lágmarki. Þetta á til dæmis við þegar land fer í stríð. Sennilega hefði verið hægt að koma í veg fyrir verstu hörmungar mannkynssögunnar ef þessari reglu um að sleppa rökræðum hefði ekki verið fylgt. Yfirvöld biðja nú almenning um hlýðni við meiriháttar frelsisskerðingum á sama tíma og ritskoðun á Facebook, Twitter, Google, Youtube og fleira hefur aldrei verið meiri. Þetta er einmitt tíminn sem við þurfum hvað mest á umræðu að halda í íslenskum fjölmiðlum. Á ekki að fjalla um allar hliðar málsins þótt tímarnir séu viðsjárverðir? Eru sóttvarnareglur reistar á svo veikum grunni að þær þarfnist ritskoðunar og standist ekki rök? Ef valdhafar stjórna einnig birtingu upplýsinga er hætta á að þeir muni leggja áherslu á að birta upplýsingar sem styðji ákvörðunartökur þeirra og geri minna úr upplýsingum sem gagnrýna þeirra aðgerðir. Það væri því best að aðskilja þá aðila sem annars vegar veita upplýsingar og umræðu um COVID-19 frá þeim sem taka hinar erfiðu sóttvarnarákvarðanir. Það má velta því upp hvort borið hafi á hlutdrægni íslenskra fjölmiðla. Til dæmis má lesa hér frétt um að dauðsföllum hafi fækkað um 12% samhliða tilslökunum í Bandaríkjunum. Hins vegar varð fyrirsögnin þessi: Ánægjulegt er, að mæðgin sem greindust með COVID-19, voru einkennalaus. Engu að síður var fyrirsögnin á þeirri frétt þessi: Hefur ritskoðun tengd COVID-19 haft alvarlegar afleiðingar? Upphaflega ritskoðuðu kínversk stjórnvöld upplýsingar um tilkomu COVID-19 og komu þannig í veg fyrir að önnur lönd gætu undirbúið sig. Hydroxychloroquine er lyf sem virðist virka ágætlega gegn COVID-19. Engu að síður fjarlægði Facebook færslu sem gagnrýndi yfirvöld fyrir að banna Hydroxychloroquine og nota í staðinn lyfið Remdesivir sem, samkvæmt lyfjaframleiðendum sjálfum, bjargar engum mannslífum. Eftirlitsstjórn Facebook hefur nú snúið við þessari ákvörðun. Svipaða sögu má segja um lyfið Ivermectin sem enn er bannað að gefa Íslendingum og í staðinn gefið lyfið Remdesivir (sem bjargar engum mannslífum). Ritskoðun getur því kostað mannslíf. Hún er einnig varasöm hvað pólitík varðar. Til dæmis hefur samfélagsmiðillinn Twitter verið ásakaður um hlutdræga ritskoðun á pólitískum skoðunum og hafa synjað beiðni um að gefa upp lista yfir fjarlægðar upplýsingar. Væri eðlilegt að Vísir gæfi upp slíkan lista? Ef lesendur eru ekki hæfir til að meta sannleiksgildi greinaskrifa um rannsóknir hvernig eiga þeir þá að þjálfast í því ef sú umræða má ekki eiga sér stað (catch 22) ? Ef umræða um vísindi hefði meira rými þá myndu starfsmenn Vísis ef til vill vera hæfari til að meta fræðilegar umfjallanir. Það munu sennilega líða margir áratugir þangað til Ísland fær aftur tækifæri til að glæða áhuga almennings á vísindalegri hugsun. Ætlum við að glutra niður því tækifæri? Þar sem Vísir telur vísindagreinar ekki almennt eiga heima undir merkjum skoðunar, hvar á þá umræða um túlkun á vísindaniðurstöðum að eiga sér stað á Íslandi? Þegar til lengdar lætur eru rökræður líklegri til að tryggja sannleiksgildi en ritskoðun. Engu að síður segir Þórir lesendur Vísis eiga heimtingu á lágmarksvirðingu fyrir staðreyndum; að þeim sé ekki boðið upp á rangar eða villandi staðhæfingar í búningi fræðilegrar umfjöllunar. En eiga lesendur skilið þá lágmarksvirðingu að vera treyst til að meta sjálfir sannleiksgildi vísindalegrar umfjöllunar? Höfundur er dokorsnemi í heila-, hugarstarfsemi og hegðun. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fjölmiðlar Tjáningarfrelsi Mest lesið „Sýndu mér vini þína og ég sýni þér framtíð þína“ Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Takk, Gísli Marteinn Eva Dögg Davíðsdóttir Skoðun Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir Skoðun Hvað er fátækt? Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skynsemishyggja Miðflokksins hvarf hratt Kristófer Már Maronsson Skoðun Græn vindorka Ásdís Hlökk Theodórsdóttir Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium Skoðun Halldór 28.09.2024 Halldór Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith Skoðun Skoðun Skoðun Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir skrifar Skoðun Takk, Gísli Marteinn Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Hvað er fátækt? Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun „Sýndu mér vini þína og ég sýni þér framtíð þína“ Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Evrópusambandið er í vanda Þórður Birgisson skrifar Skoðun Skynsemishyggja Miðflokksins hvarf hratt Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Þetta gengur ekki lengur! Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun „Með Guði vinkonu okkar“ Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Græn vindorka Ásdís Hlökk Theodórsdóttir skrifar Skoðun Af hverju þetta tímabundna álag á útsvarið? Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith skrifar Skoðun Heilsugæsla í vanda Jón Magnús Kristjánsson skrifar Skoðun Laxalús og varnir gegn henni Jón Sveinsson skrifar Skoðun En hér er ég ekkert... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Við getum ekki beðið í 131 ár Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Nýtt upphaf hjá Vinstri grænum Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Íslensk kjör á íslenskum vinnumarkaði Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Viðbrögð við vanlíðan ungmenna Sandra Björk Birgisdóttir skrifar Skoðun Valdatafl Skák og Mát! Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun FO: Hvernig getur þú skipt sköpum fyrir konur í Súdan? Áslaug Eva Björnsdóttir skrifar Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir skrifar Skoðun Við stöndum saman með réttindum táknmálsins! Mordekaí Elí Esrason skrifar Skoðun Það sem „gleymist“ að segja Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Hvar er fótspor stjórnvalda gegn vinnumansali? Þorbjörrg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar Joe Camel varð jafngóður vinur barnanna og Mikki mús Eyrún Magnúsdóttir skrifar Skoðun Riddarar kærleikans Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Um mennsku og samfélag Bolli Pétur Bollason skrifar Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium skrifar Sjá meira
Tjáningarfrelsið er einn af hornsteinum lýðræðisins og því er mikilvægt að takmarkanir á því séu reistar á sérlega sterkum grundvelli. Þessari grein var nýlega synjað um birtingu á skoðanasíðu Vísis. Greinin fjallar um skort á hágæða rannsóknum sem styðja virkni andlitsgríma og er því í andstöðu við núverandi ráðleggingar sóttvarnayfirvalda. Í kjölfarið birtist grein um ritskoðun á skoðanasíðu Vísis. Höfundur greinarinnar er Þórir Guðmundsson, ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar. Þar kemur fram að „vísindagreinar eigi almennt ekki heima undir merkjum skoðunar á Vísi - nema kannski að um sé að ræða skoðun á vísindum“. Hver er munurinn? Vísir hefur því ákveðið að banna skoðanir sem vísa í rannsóknir. Þannig á vísindaleg umræða minni rétt á sér en óvísindaleg umræða. Tryggir það gæði? Einnig tekur Þórir fram að það megi hafa sínar „eigin skoðanir“ en ekki sínar „eigin staðreyndir“. Þessi frasi hljómar eins og grín til að réttlæta bann á skoðunum með því að gefa þeim nýjan stimpil „eigin staðreyndir“, sem er í raun og veru það sama og skoðun. Hins vegar virðist Þórir varpa þessum frasa fram í fúlustu alvöru og gerist þannig sjálfur sekur um að vera með „eigin staðreyndir“ ef hann heldur að hann einn geti vitað hinn eina rétta sannleika. Ef grein birtist á „skoðanasíðu“ þá er greinin undir formerkjum skoðunar ekki staðreynda. Þórir segir flesta þekkja þær óskráðu reglur sem gilda um skoðanaskipti og haldi sig innan þeirra. Hins vegar séu undantekningar og að það séu greinahöfundar sem sigli undir flaggi vísindalegrar nálgunar sem reyni að koma skoðunum sínum á framfæri í formi fræðilegrar úttektar - sem stundum reynist ekkert sérstaklega fræðileg við nánari skoðun. Að sögn Þóris er þessi „nánari skoðun“ fljótlegt staðreyndatékk framkvæmt af umsjónarmönnum skoðanasíðu Vísis, sem samkvæmt Þóri eru ekki réttu aðilarnir til að staðreyna vísindalegar staðhæfingar. Staðallinn á þessu staðreyndatékki er því ekki hár og tryggir því varla sannleiksgildi. Einnig er hætta á að gagnrýni á yfirvöld, í þessu tilviki sóttvarnayfirvöld, sé líklegri til að falla á þessu „fljótlega staðreyndatékki“ og fjölmiðlar þá orðið hlutdrægir. Gætu tilraunir til að koma í veg fyrir upplýsingaóreiðu með „fljótlegu staðreyndatékki“ gert akkúrat öfugt, stuðlað að upplýsingaóreiðu? Er skilgreiningin á upplýsingaóreiðu orðin of víð? Ofuráhersla samtímans á upplýsingaóreiðu getur verið tvíeggjað sverð, að það sé notað sem afsökun til að ritskoða sjónarmið sem samræmast ekki reglugerðum yfirvalda. Hvernig er hægt að tryggja að „fljótlegt staðreyndatékk“ sé í raun og veru ekki skoðanatékk? Heimspekingurinn Voltaire sagði „ég er ósammála því sem þú segir, en ég er reiðubúinn að verja rétt þinn til að tjá þig á þennan hátt, fram í rauðan dauðann“. Forngrikkir trúðu á umræður og rökræður, að hægt væri að komast hvað næst sannleikanum með því að fyrst kæmu fram rök, næst mótrök og þannig koll af kolli. Þannig lifa bestu rökin af óháð því hvaða titil viðkomandi ber. Þessi hugsun kemur skýrt í gegn í nýlegum námskrám. Þar er bent á að lítil nýsköpun verði í landi þar sem kennt er eftir aðferðinni að kennarinn viti allt, börnin viti ekki neitt og að börnin eigi að trúa öllu því sem kennarinn segir gagnrýnislaust. Í norska ríkissjónvarpinu eru einnig reglulegir rökræðufundir. Þá koma annars vegar fram stjórnvöld og hins vegar ýmsir aðilar sem hafa gagnstæðar skoðanir. Þannig myndast umræða og allir auka þekkingu sína. Á Íslandi er hins vegar algengast að fréttafólk spyrji þann sem allt veit. Erlendis er einnig algengt að fræðimenn byrji öll sín svör með innganginum „ég veit það ekki, þetta er ný veira, þetta eru nýjar aðstæður, það er margt sem við vitum ekki ennþá“, minna fer fyrir því á Íslandi. Stundum skapast þær aðstæður í samfélögum að gagnrýni á ákvarðanir yfirvalda séu taldar hættulegar og mælst til þess að umræðu sé haldið í lágmarki. Þetta á til dæmis við þegar land fer í stríð. Sennilega hefði verið hægt að koma í veg fyrir verstu hörmungar mannkynssögunnar ef þessari reglu um að sleppa rökræðum hefði ekki verið fylgt. Yfirvöld biðja nú almenning um hlýðni við meiriháttar frelsisskerðingum á sama tíma og ritskoðun á Facebook, Twitter, Google, Youtube og fleira hefur aldrei verið meiri. Þetta er einmitt tíminn sem við þurfum hvað mest á umræðu að halda í íslenskum fjölmiðlum. Á ekki að fjalla um allar hliðar málsins þótt tímarnir séu viðsjárverðir? Eru sóttvarnareglur reistar á svo veikum grunni að þær þarfnist ritskoðunar og standist ekki rök? Ef valdhafar stjórna einnig birtingu upplýsinga er hætta á að þeir muni leggja áherslu á að birta upplýsingar sem styðji ákvörðunartökur þeirra og geri minna úr upplýsingum sem gagnrýna þeirra aðgerðir. Það væri því best að aðskilja þá aðila sem annars vegar veita upplýsingar og umræðu um COVID-19 frá þeim sem taka hinar erfiðu sóttvarnarákvarðanir. Það má velta því upp hvort borið hafi á hlutdrægni íslenskra fjölmiðla. Til dæmis má lesa hér frétt um að dauðsföllum hafi fækkað um 12% samhliða tilslökunum í Bandaríkjunum. Hins vegar varð fyrirsögnin þessi: Ánægjulegt er, að mæðgin sem greindust með COVID-19, voru einkennalaus. Engu að síður var fyrirsögnin á þeirri frétt þessi: Hefur ritskoðun tengd COVID-19 haft alvarlegar afleiðingar? Upphaflega ritskoðuðu kínversk stjórnvöld upplýsingar um tilkomu COVID-19 og komu þannig í veg fyrir að önnur lönd gætu undirbúið sig. Hydroxychloroquine er lyf sem virðist virka ágætlega gegn COVID-19. Engu að síður fjarlægði Facebook færslu sem gagnrýndi yfirvöld fyrir að banna Hydroxychloroquine og nota í staðinn lyfið Remdesivir sem, samkvæmt lyfjaframleiðendum sjálfum, bjargar engum mannslífum. Eftirlitsstjórn Facebook hefur nú snúið við þessari ákvörðun. Svipaða sögu má segja um lyfið Ivermectin sem enn er bannað að gefa Íslendingum og í staðinn gefið lyfið Remdesivir (sem bjargar engum mannslífum). Ritskoðun getur því kostað mannslíf. Hún er einnig varasöm hvað pólitík varðar. Til dæmis hefur samfélagsmiðillinn Twitter verið ásakaður um hlutdræga ritskoðun á pólitískum skoðunum og hafa synjað beiðni um að gefa upp lista yfir fjarlægðar upplýsingar. Væri eðlilegt að Vísir gæfi upp slíkan lista? Ef lesendur eru ekki hæfir til að meta sannleiksgildi greinaskrifa um rannsóknir hvernig eiga þeir þá að þjálfast í því ef sú umræða má ekki eiga sér stað (catch 22) ? Ef umræða um vísindi hefði meira rými þá myndu starfsmenn Vísis ef til vill vera hæfari til að meta fræðilegar umfjallanir. Það munu sennilega líða margir áratugir þangað til Ísland fær aftur tækifæri til að glæða áhuga almennings á vísindalegri hugsun. Ætlum við að glutra niður því tækifæri? Þar sem Vísir telur vísindagreinar ekki almennt eiga heima undir merkjum skoðunar, hvar á þá umræða um túlkun á vísindaniðurstöðum að eiga sér stað á Íslandi? Þegar til lengdar lætur eru rökræður líklegri til að tryggja sannleiksgildi en ritskoðun. Engu að síður segir Þórir lesendur Vísis eiga heimtingu á lágmarksvirðingu fyrir staðreyndum; að þeim sé ekki boðið upp á rangar eða villandi staðhæfingar í búningi fræðilegrar umfjöllunar. En eiga lesendur skilið þá lágmarksvirðingu að vera treyst til að meta sjálfir sannleiksgildi vísindalegrar umfjöllunar? Höfundur er dokorsnemi í heila-, hugarstarfsemi og hegðun.
Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir Skoðun
Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith Skoðun
Skoðun Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir skrifar
Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson skrifar
Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith skrifar
Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar
Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir Skoðun
Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith Skoðun