Mannréttindi í velferðarþjónustu: Í minningu baráttukonu Lára Björnsdóttir skrifar 19. október 2020 17:00 Við Íslendingar erum og megum vera stolt af því að búa í velferðarsamfélagi. Með sameiginlegum sjóðum er séð fyrir menntun, heilbrigðis- og félagsþjónustu og lágmarksframfærslu. Sem sagt okkur er séð fyrir velferðarþjónustu í víðasta skilningi þess orðs. Ekkert þessara gæða velferðarsamfélagsins hefur þó orðið til áreynslu- eða átakalaust og sífellt takast á mismunandi sjónarmið um innihald og fyrirkomulag velferðarþjónustunnar. Löngum hefur fjárhagsaðstoð sveitarfélaga verið bitbein fólks og flokka og fullyrða má að notendur þeirrar þjónustu hafi setið neðst í virðingarstiga samfélagsins. Kannski sætir það ekki furðu þegar litið er til þess að fjárhagsaðstoðin er arfleifð fátækrarframfærslunnar sem um aldir svipti fólk öllum borgarlegum réttindum, sundraði fjölskyldum og börn voru tekin af foreldrum/mæðrum vegna fátæktar. Útskúfun, sveitfesti og ævarandi skömm hvíldi á einstaklingum og fjölskyldum sem voru „á sveit“ og sú skömm fylgdi landsmönnum inn í 20. öldina.Hugmyndin um „einskisverða ómagann“ var rótgróin íslenskri þjóðarsál þar sem fólki var skipt upp í verðuga og þá sem ekki þóttu fylla þann hóp. Það þarf því ekki að undra að það var ekki fyrr en undir lok 20. aldarinnar, eða árið 1991, að Alþingi Íslendinga tókst loks að ná samstöðu um lög um félagsþjónustu sveitarfélaga, lög sem kváðu á um réttindi og þjónustu. Segja má að þessi lagasetning hafi verið eitt af stóru skrefunum í mannréttindabaráttu á Íslandi þar sem því var slegið föstu að sveitarfélögin skyldu tryggja fólki margvíslega félagslega þjónustu og framfærslu án viðurlaga. Það varð samt engin sérstök byltingin hjá sveitarfélögunum í kjölfar samþykktar laganna. Meira að segja Reykjavíkurborg, sem hafði komið á nútímalegri Félagsmálastofnun 20 árum fyrr, hélt að mestu leyti sínu fyrra striki. Þegar R-listinn tók við stjórn borgarinnar árið 1994 kom það í hlut Guðrúnar Ögmundsdóttur, borgarfulltrúa, að veita félagsmálaráði borgarinnar forystu. Það hefur sennilega þótt eðlilegt að fela félagsráðgjafanum Guðrúnu þetta hlutverk og eitt er víst að þessi ráðstöfun mála reyndist heillarík. Guðrún var reyndur fagmaður og hafði auk þess mannréttindi og réttlæti að leiðarljósi í áherslum sínum og stjórn ráðsins. Guðrún lagði mikið upp úr að ná samkomulagi meiri og minnihluta um mikilvæg mál. Einnig tókst traust samstarf með Guðrúnu og undirritaðri sem hafði verið ráðin félagsmálastjóri skömmu áður en R listinn tók við stjórnartaumunum. Eitt fyrsta og nauðsynlegasta úrlausnarefnið sem blasti við okkur var að breyta reglum og vinnubrögðum við afgreiðslu umsókna um fjárhagsaðstoð og aðlaga hvorutveggja anda nýju félagsþjónustulaganna. Gildandi reglur voru flóknar og ógegnsæar sem leiddi til ójafnræðis umsækjenda og biðlistar voru langir eftir þessari nauðsynlegu þjónustu. Það var sannarlega ekki ráðist á garðinn þar sem hann var lægstur þegar bornar voru fram tillögur að nýjum og einfaldari en um margt byltingakenndum reglum sem byggðu á réttindum og afkomutryggingu. Enda urðu átök og deilur um tillögurnar bæði á vettvangi stjórnmálanna og meðal starfsfólks Félagsmálastofnunar. Það kom eðli málsins samkvæmt í hlut Guðrúnar að berjast fyrir breytingunum innan stjórnmálanna og það var ekki létt verk. Í fyrstu umferð voru reglurnar þó samþykktar í félagsmálaráði með hjásetu minnihlutans. Það eitt segir mikið um lagni Guðrúnar við að stýra ráðinu. Róðurinn varð erfiðari þegar kom að borgarráði og borgarstjórn. Flestir borgarfulltrúar voru annað hvort fullir efasemda og/eða andstöðu. Eftir mikla vinnu og einarða sameiginlega baráttu okkar Guðrúnar á öllum vígstöðvum voru reglurnar og allt sem af þeim leiddi samþykktar 6. apríl 1995 en einungis til reynslu í eitt ár í fyrstu. En teningunum hafði verið kastað og ekki varð aftur snúið til fyrri tíma. Það sem upp úr stendur var viðhorfsbreyting og skilaboð til samfélagsins alls um að fjárhagsaðstoð væri sjálfsögð réttindi og nauðsynleg aðstoð samfélagsins við tekjulaust fólk. Skilaboðin voru að ekki lengur þyrfti eða ætti að fara í felur með að leita til Félagsmálastofnunar enda væri þar að finna margvíslega félagsþjónustu ef eftir henni væri leitað. Árið 1995 var í fyrsta sinn gefinn út bæklingur með upplýsingum um reglur og rétt til fjárhagsaðstoðar. Það segir sína sögu. Alls þessa er gott að minnast nú á 70 ára afmælisdegi Guðrúnar Ögmundsdóttur félagsráðgjafa og baráttukonu fyrir mannréttindum. Þegar aldarfjórðungur er liðinn frá umræddum breytingum er rétt að brýna þá sem starfa í velferðarkerfinu á Íslandi að endurskoða og umbylta gömlum kerfum með þarfir og þátttöku notenda þjónustunnar í huga. Valdefling og þátttaka notenda í skipulagningu eigin þjónustu hefur verið á dagskrá frá aldamótum. Því miður hefur samt lítið þokast þannig að gagngerar breytingar hafi orðið á viðhorfum og vinnubrögðum og kerfin eru þunglamaleg. Það væri í anda arfleifðar Guðrúnar Ögmundsdóttur að komið yrði á alvöru vettvangi fyrir notendur á öllum aldri til að taka þátt í skipulagningu og framkvæmd félagsþjónustunnar á 21. öldinni þar sem flest er orðið nýtt undir sólinni nema það eitt að allir vilja ráða eigin lífi. Höfundur er fyrrverandi félagsmálstjóri í Reykjavík Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Félagsmál Mest lesið Takk, Gísli Marteinn Eva Dögg Davíðsdóttir Skoðun Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir Skoðun „Sýndu mér vini þína og ég sýni þér framtíð þína“ Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Hvað er fátækt? Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skynsemishyggja Miðflokksins hvarf hratt Kristófer Már Maronsson Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium Skoðun Græn vindorka Ásdís Hlökk Theodórsdóttir Skoðun Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir Skoðun Heilsugæsla í vanda Jón Magnús Kristjánsson Skoðun Halldór 28.09.2024 Halldór Skoðun Skoðun Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir skrifar Skoðun Takk, Gísli Marteinn Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Hvað er fátækt? Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun „Sýndu mér vini þína og ég sýni þér framtíð þína“ Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Evrópusambandið er í vanda Þórður Birgisson skrifar Skoðun Skynsemishyggja Miðflokksins hvarf hratt Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Þetta gengur ekki lengur! Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun „Með Guði vinkonu okkar“ Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Græn vindorka Ásdís Hlökk Theodórsdóttir skrifar Skoðun Af hverju þetta tímabundna álag á útsvarið? Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith skrifar Skoðun Heilsugæsla í vanda Jón Magnús Kristjánsson skrifar Skoðun Laxalús og varnir gegn henni Jón Sveinsson skrifar Skoðun En hér er ég ekkert... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Við getum ekki beðið í 131 ár Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Nýtt upphaf hjá Vinstri grænum Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Íslensk kjör á íslenskum vinnumarkaði Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Viðbrögð við vanlíðan ungmenna Sandra Björk Birgisdóttir skrifar Skoðun Valdatafl Skák og Mát! Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun FO: Hvernig getur þú skipt sköpum fyrir konur í Súdan? Áslaug Eva Björnsdóttir skrifar Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir skrifar Skoðun Við stöndum saman með réttindum táknmálsins! Mordekaí Elí Esrason skrifar Skoðun Það sem „gleymist“ að segja Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Hvar er fótspor stjórnvalda gegn vinnumansali? Þorbjörrg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar Joe Camel varð jafngóður vinur barnanna og Mikki mús Eyrún Magnúsdóttir skrifar Skoðun Riddarar kærleikans Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Um mennsku og samfélag Bolli Pétur Bollason skrifar Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium skrifar Sjá meira
Við Íslendingar erum og megum vera stolt af því að búa í velferðarsamfélagi. Með sameiginlegum sjóðum er séð fyrir menntun, heilbrigðis- og félagsþjónustu og lágmarksframfærslu. Sem sagt okkur er séð fyrir velferðarþjónustu í víðasta skilningi þess orðs. Ekkert þessara gæða velferðarsamfélagsins hefur þó orðið til áreynslu- eða átakalaust og sífellt takast á mismunandi sjónarmið um innihald og fyrirkomulag velferðarþjónustunnar. Löngum hefur fjárhagsaðstoð sveitarfélaga verið bitbein fólks og flokka og fullyrða má að notendur þeirrar þjónustu hafi setið neðst í virðingarstiga samfélagsins. Kannski sætir það ekki furðu þegar litið er til þess að fjárhagsaðstoðin er arfleifð fátækrarframfærslunnar sem um aldir svipti fólk öllum borgarlegum réttindum, sundraði fjölskyldum og börn voru tekin af foreldrum/mæðrum vegna fátæktar. Útskúfun, sveitfesti og ævarandi skömm hvíldi á einstaklingum og fjölskyldum sem voru „á sveit“ og sú skömm fylgdi landsmönnum inn í 20. öldina.Hugmyndin um „einskisverða ómagann“ var rótgróin íslenskri þjóðarsál þar sem fólki var skipt upp í verðuga og þá sem ekki þóttu fylla þann hóp. Það þarf því ekki að undra að það var ekki fyrr en undir lok 20. aldarinnar, eða árið 1991, að Alþingi Íslendinga tókst loks að ná samstöðu um lög um félagsþjónustu sveitarfélaga, lög sem kváðu á um réttindi og þjónustu. Segja má að þessi lagasetning hafi verið eitt af stóru skrefunum í mannréttindabaráttu á Íslandi þar sem því var slegið föstu að sveitarfélögin skyldu tryggja fólki margvíslega félagslega þjónustu og framfærslu án viðurlaga. Það varð samt engin sérstök byltingin hjá sveitarfélögunum í kjölfar samþykktar laganna. Meira að segja Reykjavíkurborg, sem hafði komið á nútímalegri Félagsmálastofnun 20 árum fyrr, hélt að mestu leyti sínu fyrra striki. Þegar R-listinn tók við stjórn borgarinnar árið 1994 kom það í hlut Guðrúnar Ögmundsdóttur, borgarfulltrúa, að veita félagsmálaráði borgarinnar forystu. Það hefur sennilega þótt eðlilegt að fela félagsráðgjafanum Guðrúnu þetta hlutverk og eitt er víst að þessi ráðstöfun mála reyndist heillarík. Guðrún var reyndur fagmaður og hafði auk þess mannréttindi og réttlæti að leiðarljósi í áherslum sínum og stjórn ráðsins. Guðrún lagði mikið upp úr að ná samkomulagi meiri og minnihluta um mikilvæg mál. Einnig tókst traust samstarf með Guðrúnu og undirritaðri sem hafði verið ráðin félagsmálastjóri skömmu áður en R listinn tók við stjórnartaumunum. Eitt fyrsta og nauðsynlegasta úrlausnarefnið sem blasti við okkur var að breyta reglum og vinnubrögðum við afgreiðslu umsókna um fjárhagsaðstoð og aðlaga hvorutveggja anda nýju félagsþjónustulaganna. Gildandi reglur voru flóknar og ógegnsæar sem leiddi til ójafnræðis umsækjenda og biðlistar voru langir eftir þessari nauðsynlegu þjónustu. Það var sannarlega ekki ráðist á garðinn þar sem hann var lægstur þegar bornar voru fram tillögur að nýjum og einfaldari en um margt byltingakenndum reglum sem byggðu á réttindum og afkomutryggingu. Enda urðu átök og deilur um tillögurnar bæði á vettvangi stjórnmálanna og meðal starfsfólks Félagsmálastofnunar. Það kom eðli málsins samkvæmt í hlut Guðrúnar að berjast fyrir breytingunum innan stjórnmálanna og það var ekki létt verk. Í fyrstu umferð voru reglurnar þó samþykktar í félagsmálaráði með hjásetu minnihlutans. Það eitt segir mikið um lagni Guðrúnar við að stýra ráðinu. Róðurinn varð erfiðari þegar kom að borgarráði og borgarstjórn. Flestir borgarfulltrúar voru annað hvort fullir efasemda og/eða andstöðu. Eftir mikla vinnu og einarða sameiginlega baráttu okkar Guðrúnar á öllum vígstöðvum voru reglurnar og allt sem af þeim leiddi samþykktar 6. apríl 1995 en einungis til reynslu í eitt ár í fyrstu. En teningunum hafði verið kastað og ekki varð aftur snúið til fyrri tíma. Það sem upp úr stendur var viðhorfsbreyting og skilaboð til samfélagsins alls um að fjárhagsaðstoð væri sjálfsögð réttindi og nauðsynleg aðstoð samfélagsins við tekjulaust fólk. Skilaboðin voru að ekki lengur þyrfti eða ætti að fara í felur með að leita til Félagsmálastofnunar enda væri þar að finna margvíslega félagsþjónustu ef eftir henni væri leitað. Árið 1995 var í fyrsta sinn gefinn út bæklingur með upplýsingum um reglur og rétt til fjárhagsaðstoðar. Það segir sína sögu. Alls þessa er gott að minnast nú á 70 ára afmælisdegi Guðrúnar Ögmundsdóttur félagsráðgjafa og baráttukonu fyrir mannréttindum. Þegar aldarfjórðungur er liðinn frá umræddum breytingum er rétt að brýna þá sem starfa í velferðarkerfinu á Íslandi að endurskoða og umbylta gömlum kerfum með þarfir og þátttöku notenda þjónustunnar í huga. Valdefling og þátttaka notenda í skipulagningu eigin þjónustu hefur verið á dagskrá frá aldamótum. Því miður hefur samt lítið þokast þannig að gagngerar breytingar hafi orðið á viðhorfum og vinnubrögðum og kerfin eru þunglamaleg. Það væri í anda arfleifðar Guðrúnar Ögmundsdóttur að komið yrði á alvöru vettvangi fyrir notendur á öllum aldri til að taka þátt í skipulagningu og framkvæmd félagsþjónustunnar á 21. öldinni þar sem flest er orðið nýtt undir sólinni nema það eitt að allir vilja ráða eigin lífi. Höfundur er fyrrverandi félagsmálstjóri í Reykjavík
Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir skrifar
Skoðun Aðgengi að húsnæði fyrir ungt fólk – ekki lúxus heldur grundvallarréttur Gísli Rafn Ólafsson skrifar
Skoðun Að eldast – ertu undirbúin? Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir ,Lára María Valgerðardóttir ,Magnús E. Smith skrifar
Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar
Áskorun til hæstvirts fjármálaráðherra Sigurðar Inga Jóhanssonar frá sérfræðingum í klínískri sálfræði Haukur Haraldsson,Inga Hrefna,Sólveig Erna Jónsdóttir,Kristbjörg Þórisdóttir Skoðun