Geimspeki 101 Þórlindur Kjartansson skrifar 1. febrúar 2019 07:00 Varist óttann, því óttinn markar upphaf leiðarinnar að Skuggahliðinni. Óttinn getur af sér reiðina, af reiðinni sprettur hatur og hatrið er uppspretta þjáningar.“ Þessa gáfulegu lífsspeki lét hinn vígfimi geimspekingur Yoda lærlingi sínum Anakin í té í fyrsta kafla Stjörnustríðsmyndanna. Þetta reyndust viðeigandi hugleiðingar því Anakin reyndist vera Gabríel Stjörnustríðsmyndanna, hinn fallni engill sem varð að myrkrahöfðingja. Yoda vissi, eins og margt gamalt og lífsreynt fólk (Yoda er að minnsta kosti 900 ára gamall), að í öllum manneskjum er að finna tilhneigingar í átt til bæði þess góða og hins illa. Rétt eins og garðyrkjumaður þarf að grisja frá illgresi svo nytjaplöntur geti vaxið, þá þurfa manneskjurnar að gæta þess að láta ekki neikvæðar og óhollar tilfinningar skjóta rótum og sjúga burt orku og næringu frá því sem gerir okkur betri, sterkari og hamingjusamari.Yoda gagnrýndur En jarðbundnir sálfræðingar og heimspekingar eru ekki algjörlega sáttir við þessa framsetningu Jedi-meistarans. Þeir benda á að óttinn sé nauðsynlegur til þess að hjálpa okkur að taka ekki of glannalegar ákvarðanir. Þó geta oft komið upp aðstæður þar sem nauðsynlegt er að reyna að sigrast á honum, því þótt hann sé sannfærandi þá hefur hann ekki alltaf rétt fyrir sér. Þá reynir einmitt á hugrekki og dómgreind—að vita hvenær rétt er að láta hyggjuvitið yfirbuga brjóstvitið, bíta á jaxla og í skjaldarrendur og láta ekki hamaganginn í brjóstholinu stöðva sig. Það má hins vegar segja Yoda til varnar að hann var örugglega ekki svo yfirborðskenndur að halda að óttinn sem slíkur sé slæmur, heldur eiga orð hans einmitt við um ástæðulausan ótta, gunguskap og tepruskap; óttann við að lifa lífinu, óttann við hið óþekkta, óttann við það sem er nýtt og óttann við það sem er öðruvísi. Þannig ótti, sem ekki er reistur á rökum eða þekkingu, heldur á bábiljum og vanþekkingu, getur nefnilega leitt mennina inn á alls konar hættulegar hugarslóðir. Það er þannig ótti sem getur af sér þá tegund reiði sem er hættuleg. Reiðin svalar eða kvelur Reiðin er nefnilega ekki öll hættuleg heldur. Hún getur verið gagnleg. Það væri til að mynda lítið spunnið í fyrirliða í fótboltaliði sem legði áherslu á að tala alltaf kurteislega við samherja sína þegar þeir gera ekki það sem ætlast er til af þeim inni á vellinum. „Þórlindur minn, heldurðu að þú gætir kannski reynt að vera kominn inn á svæðið sem þú ert að dekka aðeins fyrr næst þegar það kemur útspark frá hinu markinu. Ég er ekkert að gagnrýna þig, bara að benda þér vinsamlega á það.“ Svona talaði Arnar Pétursson, fyrirliði Týs, ekki við mig þegar ég reyndi að spila vinstri bakvörð í gamla daga. En á fótboltavellinum komu einmitt saman kostir reiðinnar og óttans, því það sem dreif mig áfram til að uppfylla mína takmörkuðu getu í knattspyrnu var einmitt einna helst logandi hræðsla mín við reiði fyrirliðans. Inni á íþróttavelli fá tilfinningar, þar á meðal reiði, að springa ómengaðar út svo lengi sem þær þjóna sameiginlegum tilgangi liðsins. Og rannsóknir sýna einmitt að þegar fólk hefur reiðst og rifist þá er það gjarnan miklu frekar til góðs eða ills. Gott rifrildi milli samstarfsfólks, hjóna eða liðsfélaga losar um streitu, útskýrir hraðar og betur en kurteisishjal hvernig fólki líður raunverulega og neyðir alla til þess að hugsa bæði sinn gang og annarra. Þetta þekkja allir sem rifist hafa á jafnræðisgrundvelli við maka, vini og vinnufélaga—ef samband fólks er nógu traust til að þola smá ágjöf þá styrkist það gjarnan þegar það fær að hristast í átökum. Stundum getur það meira að segja verið móðgandi að reiðast ekki; eins og maður ætlist til svo lítils af fólkinu í kringum sig að það taki því ekki að skipta skapi þegar það stendur sig illa eða bregst. Læti eða ranglæti Betri eru læti en ranglæti, sagði körfuboltadómari sem ég kannast við, og mátti síðar heyra þetta hermt upp á sig í nánast hverjum einasta leik. Og það er líka rétt því án réttlátrar reiði væri ekki hægt að fá fólk til að taka saman höndum um að binda enda á ýmiss konar kerfisbundið óréttlæti. Það er einmitt með að finna slíkri reiði frjóan farveg sem ýmis stærstu réttlætisskref sögunnar hafa verið stigin. Reiðin er því—alveg eins og óttinn—nauðsynleg tilfinning ef hún fær að blómstra í góðum farvegi. Reiði og heift En þegar tímabundin bræði breytist í heift og ofsa, þá er voðinn vís. Þá missir reiðin sinn hreinsandi mátt, markmið heiftarinnar verður ekki sátt heldur hefnd, ekki réttlæti heldur refsing. Innibyrgð reiði, sem hvergi fær útrás, breytist svo sannarlega í hatur og hefur ömurleg áhrif á líðan og heilsu fólks og dregur það inn á leiðina sem liggur í skuggahliðarnar. Og það er eflaust þannig reiði sem Yoda var að tala um, ekki kvabb yfir dómgæslu í íþróttaleik, pirringur yfir baðherbergisumhirðu eða tilfinningaleg berskjöldun í einlægum skoðanaskiptum og tilfinningatali fólks sem virðir hvert annað þrátt fyrir ósætti. Hatrið er aldrei fallegt En þegar kemur að hatrinu, þá eru allir sammála Yoda og enginn þykist vita betur. Það eru engar fegrandi hliðar á hatrinu. Sá sem burðast með hatur og bræði veldur sjálfum sér og öðrum miska og óhamingju. Hatrið er aldrei gott fyrir neinn. Það leiðir sannarlega til þjáningar. Og hatrið fer þeim ekkert betur sem hefur rétt fyrir sér heldur en hinum sem hefur rangt fyrir sér. Það er ekkert hollara veganesti fyrir þá sem telja sig vera í heilögum hefndarleiðangri eða þá sem hafa gerst sekir um illfyrirgefanlegar syndir, skandala eða jafnvel glæpi. Jafnvel hinn réttlátasti málstaður verður að ljótri heift og óréttlæti ef hann mengast af hatri. Það er stundum sem maður fær á tilfinninguna að það gæti verið góð hugmynd að hafa aðeins fleiri sem hugsa eins og Yoda í áhrifastöðum, en aðeins færri sem eru svo sannfærðir um réttmæti málstaðar síns að þeir leyfa sér að hatast við andstæðinginn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Sleppum brúnni og förum betri leið framhjá Selfossi Elliði Vignisson Skoðun Halldór 5.10.2024 Jón Þór Stefánsson Halldór Spilling á Íslandi: Erum við að missa tökin? Ágústa Árnadóttir Skoðun Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur Skoðun Eignafólk græðir mikið á vaxtastefnu Seðlabankans Stefán Ólafsson Skoðun Af ofurhetjum og störfum þeirra Kristín Björnsdóttir Skoðun Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Foreldrar eru sérfræðingar í sínum börnum Valdimar Víðisson Skoðun Veistu þitt skýjaspor? Hólmfríður Rut Einarsdóttir,Þóra Rut Jónsdóttir Skoðun Háskóli Íslands er ekki að sinna skyldum sínum Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Uppeldi frá gamla einmenningar eins-skin-litar viðhorfum Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Af ofurhetjum og störfum þeirra Kristín Björnsdóttir skrifar Skoðun Eignafólk græðir mikið á vaxtastefnu Seðlabankans Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur skrifar Skoðun Framtíðarkvíði er ekki gott veganesti Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Spilling á Íslandi: Erum við að missa tökin? Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Orkan á Vestfjörðum Þorsteinn Másson skrifar Skoðun Smábátar eru þjóðhagslega hagkvæmari en togarar Kjartan Sveinsson skrifar Skoðun Foreldrar eru sérfræðingar í sínum börnum Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Vísindin vakna til nýsköpunar! Einar Mäntylä skrifar Skoðun Risastórt lýðheilsumál sem Alþingi hunsar Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar Skoðun Þess vegna býð ég mig fram Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Sleppum brúnni og förum betri leið framhjá Selfossi Elliði Vignisson skrifar Skoðun Einstakur atburður og viðbúnaður Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Framboð er eina leiðin Eiríkur St. Eiríksson skrifar Skoðun Háskóli Íslands er ekki að sinna skyldum sínum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Verðmætasköpun og kennarar Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Nýjar lausnir gegn ofbeldi Drífa Snædal skrifar Skoðun Lögin um það sem er bannað Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Að dansa í regninu Lóa Björk Ólafsdóttir skrifar Skoðun Dauðarefsing Pírata Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Af hverju erum við að þessu? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Upplýsingaóreiða í boði orkugeirans og Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Úrskurðargrautur lögmanna Ómar R. Valdimarsson skrifar Skoðun Er vitlaust gefið í stjórnmálum? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Hinn langi USArmur Ísraels Ingólfur Steinsson skrifar Skoðun Kveðja frá Heimssýn til landsfundar VG 2024 Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Þjóðaróperan á Alþingi í nær 70 ár Finnur Bjarnason,Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Um Ölfusárbrú og veggjöld Haukur Arnþórsson skrifar Sjá meira
Varist óttann, því óttinn markar upphaf leiðarinnar að Skuggahliðinni. Óttinn getur af sér reiðina, af reiðinni sprettur hatur og hatrið er uppspretta þjáningar.“ Þessa gáfulegu lífsspeki lét hinn vígfimi geimspekingur Yoda lærlingi sínum Anakin í té í fyrsta kafla Stjörnustríðsmyndanna. Þetta reyndust viðeigandi hugleiðingar því Anakin reyndist vera Gabríel Stjörnustríðsmyndanna, hinn fallni engill sem varð að myrkrahöfðingja. Yoda vissi, eins og margt gamalt og lífsreynt fólk (Yoda er að minnsta kosti 900 ára gamall), að í öllum manneskjum er að finna tilhneigingar í átt til bæði þess góða og hins illa. Rétt eins og garðyrkjumaður þarf að grisja frá illgresi svo nytjaplöntur geti vaxið, þá þurfa manneskjurnar að gæta þess að láta ekki neikvæðar og óhollar tilfinningar skjóta rótum og sjúga burt orku og næringu frá því sem gerir okkur betri, sterkari og hamingjusamari.Yoda gagnrýndur En jarðbundnir sálfræðingar og heimspekingar eru ekki algjörlega sáttir við þessa framsetningu Jedi-meistarans. Þeir benda á að óttinn sé nauðsynlegur til þess að hjálpa okkur að taka ekki of glannalegar ákvarðanir. Þó geta oft komið upp aðstæður þar sem nauðsynlegt er að reyna að sigrast á honum, því þótt hann sé sannfærandi þá hefur hann ekki alltaf rétt fyrir sér. Þá reynir einmitt á hugrekki og dómgreind—að vita hvenær rétt er að láta hyggjuvitið yfirbuga brjóstvitið, bíta á jaxla og í skjaldarrendur og láta ekki hamaganginn í brjóstholinu stöðva sig. Það má hins vegar segja Yoda til varnar að hann var örugglega ekki svo yfirborðskenndur að halda að óttinn sem slíkur sé slæmur, heldur eiga orð hans einmitt við um ástæðulausan ótta, gunguskap og tepruskap; óttann við að lifa lífinu, óttann við hið óþekkta, óttann við það sem er nýtt og óttann við það sem er öðruvísi. Þannig ótti, sem ekki er reistur á rökum eða þekkingu, heldur á bábiljum og vanþekkingu, getur nefnilega leitt mennina inn á alls konar hættulegar hugarslóðir. Það er þannig ótti sem getur af sér þá tegund reiði sem er hættuleg. Reiðin svalar eða kvelur Reiðin er nefnilega ekki öll hættuleg heldur. Hún getur verið gagnleg. Það væri til að mynda lítið spunnið í fyrirliða í fótboltaliði sem legði áherslu á að tala alltaf kurteislega við samherja sína þegar þeir gera ekki það sem ætlast er til af þeim inni á vellinum. „Þórlindur minn, heldurðu að þú gætir kannski reynt að vera kominn inn á svæðið sem þú ert að dekka aðeins fyrr næst þegar það kemur útspark frá hinu markinu. Ég er ekkert að gagnrýna þig, bara að benda þér vinsamlega á það.“ Svona talaði Arnar Pétursson, fyrirliði Týs, ekki við mig þegar ég reyndi að spila vinstri bakvörð í gamla daga. En á fótboltavellinum komu einmitt saman kostir reiðinnar og óttans, því það sem dreif mig áfram til að uppfylla mína takmörkuðu getu í knattspyrnu var einmitt einna helst logandi hræðsla mín við reiði fyrirliðans. Inni á íþróttavelli fá tilfinningar, þar á meðal reiði, að springa ómengaðar út svo lengi sem þær þjóna sameiginlegum tilgangi liðsins. Og rannsóknir sýna einmitt að þegar fólk hefur reiðst og rifist þá er það gjarnan miklu frekar til góðs eða ills. Gott rifrildi milli samstarfsfólks, hjóna eða liðsfélaga losar um streitu, útskýrir hraðar og betur en kurteisishjal hvernig fólki líður raunverulega og neyðir alla til þess að hugsa bæði sinn gang og annarra. Þetta þekkja allir sem rifist hafa á jafnræðisgrundvelli við maka, vini og vinnufélaga—ef samband fólks er nógu traust til að þola smá ágjöf þá styrkist það gjarnan þegar það fær að hristast í átökum. Stundum getur það meira að segja verið móðgandi að reiðast ekki; eins og maður ætlist til svo lítils af fólkinu í kringum sig að það taki því ekki að skipta skapi þegar það stendur sig illa eða bregst. Læti eða ranglæti Betri eru læti en ranglæti, sagði körfuboltadómari sem ég kannast við, og mátti síðar heyra þetta hermt upp á sig í nánast hverjum einasta leik. Og það er líka rétt því án réttlátrar reiði væri ekki hægt að fá fólk til að taka saman höndum um að binda enda á ýmiss konar kerfisbundið óréttlæti. Það er einmitt með að finna slíkri reiði frjóan farveg sem ýmis stærstu réttlætisskref sögunnar hafa verið stigin. Reiðin er því—alveg eins og óttinn—nauðsynleg tilfinning ef hún fær að blómstra í góðum farvegi. Reiði og heift En þegar tímabundin bræði breytist í heift og ofsa, þá er voðinn vís. Þá missir reiðin sinn hreinsandi mátt, markmið heiftarinnar verður ekki sátt heldur hefnd, ekki réttlæti heldur refsing. Innibyrgð reiði, sem hvergi fær útrás, breytist svo sannarlega í hatur og hefur ömurleg áhrif á líðan og heilsu fólks og dregur það inn á leiðina sem liggur í skuggahliðarnar. Og það er eflaust þannig reiði sem Yoda var að tala um, ekki kvabb yfir dómgæslu í íþróttaleik, pirringur yfir baðherbergisumhirðu eða tilfinningaleg berskjöldun í einlægum skoðanaskiptum og tilfinningatali fólks sem virðir hvert annað þrátt fyrir ósætti. Hatrið er aldrei fallegt En þegar kemur að hatrinu, þá eru allir sammála Yoda og enginn þykist vita betur. Það eru engar fegrandi hliðar á hatrinu. Sá sem burðast með hatur og bræði veldur sjálfum sér og öðrum miska og óhamingju. Hatrið er aldrei gott fyrir neinn. Það leiðir sannarlega til þjáningar. Og hatrið fer þeim ekkert betur sem hefur rétt fyrir sér heldur en hinum sem hefur rangt fyrir sér. Það er ekkert hollara veganesti fyrir þá sem telja sig vera í heilögum hefndarleiðangri eða þá sem hafa gerst sekir um illfyrirgefanlegar syndir, skandala eða jafnvel glæpi. Jafnvel hinn réttlátasti málstaður verður að ljótri heift og óréttlæti ef hann mengast af hatri. Það er stundum sem maður fær á tilfinninguna að það gæti verið góð hugmynd að hafa aðeins fleiri sem hugsa eins og Yoda í áhrifastöðum, en aðeins færri sem eru svo sannfærðir um réttmæti málstaðar síns að þeir leyfa sér að hatast við andstæðinginn.
Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur Skoðun
Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun
Skoðun Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur skrifar
Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur Skoðun
Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun