Má treysta fróðleiknum? Guðmundur Magnússon skrifar 13. janúar 2005 00:01 Sú var tíð að það var óskadraumur allra þekkingarþyrstra manna að eiga alfræðiritið Encyclopædia Britannica heima í bókaskápnum sínum. Þetta frægasta uppflettirit heims freistaði manna kynslóð fram af kynslóð frá því það kom út fyrst í þremur bindum í Edinborg í Skotlandi seint á 18. öld. Það kemur enn út með nokkurra ára millibili, bindin eru nú 33 að tölu, en auk þess er hægt að nálgast efnið á vefsíðunni brittannica.com. En veröldin hefur breyst mikið frá því menn fóru fyrst að safna fróðleik í alfræðirit á upplýsingaöld. Nú fleygir þekkingu mannkyns og vísindum svo hratt fram að fróðleikur á bókum úreldist nánast áður en bækur sem geyma hann eru komnar úr prentun. Netið verður því æ mikilvægari þekkingarbrunnur. Og það var þess vegna sem útgefendur Britannicu brugðu á það ráð fljótlega eftir að netið kom til sögu að setja alfræðiritið þar í heild og uppfæra reglulega með skilvirkum hætti. En fyrir nokkru síðan fékk Britannica skæða samkeppni frá alfræðiriti sem nefnist Wikipedia og er samið og hugsað með allt öðrum hætti. Britannica er verk fræðimanna og þar er ekkert birt, hvorki á bók né netsíðum, nema það sé vandlega yfirlesið af mörgum sérfræðingum. Þeir sem slá upp í Britannicu eiga að geta treyst því að fróðleikurinn sé sannprófaður og honum megi treysta að svo miklu leyti sem slíkt er yfirleitt hægt. Höfundar nýja alfræðiritsins, Wikipediu, sem eingöngu er að finna á netinu, eru fjölbreytilegri hópur, áhugamenn ekkert síður en sérfræðingar, grúskarar ekkert síður en skólagengnir fræðimenn. Og höfundarnir eru líka af vafasamara tagi, grillufangarar, þráhyggjumenn, frelsaðir menn, spámenn og áróðursmenn. Það geta nefnilega allir skrifað á Wikipediu, þar er engin formleg ritstjórn og öll framlög metin jafngild. Er þetta þá ekki einn hrærigrautur? Nei, hið furðulega hefur gerst: í meginatriðum er Wikipedia með sínar 400 þúsund efnisgreinar (enska útgáfan í nóvember í fyrra) áreiðanleg heimild um það fjallað er um. Það er vegna þess að samviskusamir sannleiksunnendur eru fljótir að leiðrétta vitleysur og rangfærslur sem settar eru inn á síðuna. En auðvitað er þar líka að finna vitleysu og hæpnar kenningar og greinar þar sem vandvirkni og fræðimennsku er ábótavant. Munurinn á Wikipediu og Britannicu er semsagt sá að síðarnefnda alfræðiritið hefur óvefengjanlegan sérfræðistimpil, gæðavottorð. Það má treysta því. Í fljótu bragði mætti ætla að þetta þýddi að menn sneyddu hjá Wikipediu,sem ekki er hægt að treysta hundrað prósent, og veldu Britannicu þegar þeir væru að leita sér fróðleiks um sögu og vísindi, bókmenntir og tækni, landafræði og stjórnmál, heilbrigðismál og hundarækt svo nokkuð sé nefnt. Og sannarlega koma menn ekki að tómum kofanum hjá breska alfræðiritinu. Samt er það nú svo að Wikipedia er að vinna samkeppnina um athyglina og fær fleiri heimsóknir. Hver er skýringin? Það er vegna þess að Wikipedia hefur nú smám saman tekist að bjóða upp á meira efni, fjölbreytilegra og umfram allt nýrra. Sérfræðivinnan á Britannicu með öllum sínum yfirlestrum er ansi tímafrek en veröldin er á harðahlaupum og þekkingarþorsta netverja þarf að slökkva STRAX eins og lesendur kannast við. Segjum til dæmis að lesendur þurfi að fá yfirlit um hamfarirnar í Asíu um jólin, upphaf þeirra og afleiðingar ásamt vísindalegum skýringum á því hvers vegna þetta gerðist. Ein leiðin til að afla þessara upplýsinga er að leita til fréttamiðlanna á netinu, en gallinn er sá að þeir flytja fyrst og fremst tíðindi frá degi til dags og ekki er víst að neinn þeirra hafi aðgengilega samantekt upp á að bjóða. Hvað þá með Britannicu? Nei, upplýsingar um hamfarirnar munu væntanlega ekki vera á boðstólum þar fyrr en eftir nokkuð langan tíma. Sérfræðingar eiga eftir að vinna textann og lesa hann yfir. Aftur á móti er nú þegar komið greinargott yfirlit um hamfarirnar á Wikipediu sem virðist ábyggilegt. Hér má lesa það. Það er vegna þessa sem "opna" eða "frjálsa" alfræðiritið nýtur svo mikilla vinsælda sem raun ber vitni. En framhjá því verður ekki horft að Wikipediaer mun líklegri enBritannicatil að geyma villur. Þess vegna geta t.d. háskólar og aðrar menntastofnanir ekki samþykkt að hún sé notuð sem heimild í ritgerðum nemenda. Og ekki skyldu menn taka ákvarðanir sem varða líf og heilsu á grundvelli hennar. En hún er góður vettvangur til að byrja leit á og gefa yfirlit. Á grundvelli þeirrar þekkingar sem þar er að finna geta menn síðan leitað áfram til áreiðanlegri miðla. Wikipedia getur verið góð uppspretta fyrir hugmyndir og frekari rannsóknir.Má treysta fróðleiknum? Mjög oft, en það er vissara - og raunar nauðsynlegt - að athuga fleiri heimildir.Guðmundur Magnússon -gm@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Magnússon Í brennidepli Mest lesið Halldór 5.10.2024 Jón Þór Stefánsson Halldór Eignafólk græðir mikið á vaxtastefnu Seðlabankans Stefán Ólafsson Skoðun Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur Skoðun Spilling á Íslandi: Erum við að missa tökin? Ágústa Árnadóttir Skoðun Sleppum brúnni og förum betri leið framhjá Selfossi Elliði Vignisson Skoðun Af ofurhetjum og störfum þeirra Kristín Björnsdóttir Skoðun Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Uppeldi frá gamla einmenningar eins-skin-litar viðhorfum Matthildur Björnsdóttir Skoðun Að dansa í regninu Lóa Björk Ólafsdóttir Skoðun Einstakur atburður og viðbúnaður Marinó G. Njálsson Skoðun Skoðun Skoðun Uppeldi frá gamla einmenningar eins-skin-litar viðhorfum Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Af ofurhetjum og störfum þeirra Kristín Björnsdóttir skrifar Skoðun Eignafólk græðir mikið á vaxtastefnu Seðlabankans Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur skrifar Skoðun Framtíðarkvíði er ekki gott veganesti Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Spilling á Íslandi: Erum við að missa tökin? Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Orkan á Vestfjörðum Þorsteinn Másson skrifar Skoðun Smábátar eru þjóðhagslega hagkvæmari en togarar Kjartan Sveinsson skrifar Skoðun Foreldrar eru sérfræðingar í sínum börnum Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Vísindin vakna til nýsköpunar! Einar Mäntylä skrifar Skoðun Risastórt lýðheilsumál sem Alþingi hunsar Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar Skoðun Þess vegna býð ég mig fram Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Sleppum brúnni og förum betri leið framhjá Selfossi Elliði Vignisson skrifar Skoðun Einstakur atburður og viðbúnaður Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Framboð er eina leiðin Eiríkur St. Eiríksson skrifar Skoðun Háskóli Íslands er ekki að sinna skyldum sínum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Verðmætasköpun og kennarar Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Nýjar lausnir gegn ofbeldi Drífa Snædal skrifar Skoðun Lögin um það sem er bannað Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Að dansa í regninu Lóa Björk Ólafsdóttir skrifar Skoðun Dauðarefsing Pírata Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Af hverju erum við að þessu? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Upplýsingaóreiða í boði orkugeirans og Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Úrskurðargrautur lögmanna Ómar R. Valdimarsson skrifar Skoðun Er vitlaust gefið í stjórnmálum? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Hinn langi USArmur Ísraels Ingólfur Steinsson skrifar Skoðun Kveðja frá Heimssýn til landsfundar VG 2024 Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Þjóðaróperan á Alþingi í nær 70 ár Finnur Bjarnason,Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Um Ölfusárbrú og veggjöld Haukur Arnþórsson skrifar Sjá meira
Sú var tíð að það var óskadraumur allra þekkingarþyrstra manna að eiga alfræðiritið Encyclopædia Britannica heima í bókaskápnum sínum. Þetta frægasta uppflettirit heims freistaði manna kynslóð fram af kynslóð frá því það kom út fyrst í þremur bindum í Edinborg í Skotlandi seint á 18. öld. Það kemur enn út með nokkurra ára millibili, bindin eru nú 33 að tölu, en auk þess er hægt að nálgast efnið á vefsíðunni brittannica.com. En veröldin hefur breyst mikið frá því menn fóru fyrst að safna fróðleik í alfræðirit á upplýsingaöld. Nú fleygir þekkingu mannkyns og vísindum svo hratt fram að fróðleikur á bókum úreldist nánast áður en bækur sem geyma hann eru komnar úr prentun. Netið verður því æ mikilvægari þekkingarbrunnur. Og það var þess vegna sem útgefendur Britannicu brugðu á það ráð fljótlega eftir að netið kom til sögu að setja alfræðiritið þar í heild og uppfæra reglulega með skilvirkum hætti. En fyrir nokkru síðan fékk Britannica skæða samkeppni frá alfræðiriti sem nefnist Wikipedia og er samið og hugsað með allt öðrum hætti. Britannica er verk fræðimanna og þar er ekkert birt, hvorki á bók né netsíðum, nema það sé vandlega yfirlesið af mörgum sérfræðingum. Þeir sem slá upp í Britannicu eiga að geta treyst því að fróðleikurinn sé sannprófaður og honum megi treysta að svo miklu leyti sem slíkt er yfirleitt hægt. Höfundar nýja alfræðiritsins, Wikipediu, sem eingöngu er að finna á netinu, eru fjölbreytilegri hópur, áhugamenn ekkert síður en sérfræðingar, grúskarar ekkert síður en skólagengnir fræðimenn. Og höfundarnir eru líka af vafasamara tagi, grillufangarar, þráhyggjumenn, frelsaðir menn, spámenn og áróðursmenn. Það geta nefnilega allir skrifað á Wikipediu, þar er engin formleg ritstjórn og öll framlög metin jafngild. Er þetta þá ekki einn hrærigrautur? Nei, hið furðulega hefur gerst: í meginatriðum er Wikipedia með sínar 400 þúsund efnisgreinar (enska útgáfan í nóvember í fyrra) áreiðanleg heimild um það fjallað er um. Það er vegna þess að samviskusamir sannleiksunnendur eru fljótir að leiðrétta vitleysur og rangfærslur sem settar eru inn á síðuna. En auðvitað er þar líka að finna vitleysu og hæpnar kenningar og greinar þar sem vandvirkni og fræðimennsku er ábótavant. Munurinn á Wikipediu og Britannicu er semsagt sá að síðarnefnda alfræðiritið hefur óvefengjanlegan sérfræðistimpil, gæðavottorð. Það má treysta því. Í fljótu bragði mætti ætla að þetta þýddi að menn sneyddu hjá Wikipediu,sem ekki er hægt að treysta hundrað prósent, og veldu Britannicu þegar þeir væru að leita sér fróðleiks um sögu og vísindi, bókmenntir og tækni, landafræði og stjórnmál, heilbrigðismál og hundarækt svo nokkuð sé nefnt. Og sannarlega koma menn ekki að tómum kofanum hjá breska alfræðiritinu. Samt er það nú svo að Wikipedia er að vinna samkeppnina um athyglina og fær fleiri heimsóknir. Hver er skýringin? Það er vegna þess að Wikipedia hefur nú smám saman tekist að bjóða upp á meira efni, fjölbreytilegra og umfram allt nýrra. Sérfræðivinnan á Britannicu með öllum sínum yfirlestrum er ansi tímafrek en veröldin er á harðahlaupum og þekkingarþorsta netverja þarf að slökkva STRAX eins og lesendur kannast við. Segjum til dæmis að lesendur þurfi að fá yfirlit um hamfarirnar í Asíu um jólin, upphaf þeirra og afleiðingar ásamt vísindalegum skýringum á því hvers vegna þetta gerðist. Ein leiðin til að afla þessara upplýsinga er að leita til fréttamiðlanna á netinu, en gallinn er sá að þeir flytja fyrst og fremst tíðindi frá degi til dags og ekki er víst að neinn þeirra hafi aðgengilega samantekt upp á að bjóða. Hvað þá með Britannicu? Nei, upplýsingar um hamfarirnar munu væntanlega ekki vera á boðstólum þar fyrr en eftir nokkuð langan tíma. Sérfræðingar eiga eftir að vinna textann og lesa hann yfir. Aftur á móti er nú þegar komið greinargott yfirlit um hamfarirnar á Wikipediu sem virðist ábyggilegt. Hér má lesa það. Það er vegna þessa sem "opna" eða "frjálsa" alfræðiritið nýtur svo mikilla vinsælda sem raun ber vitni. En framhjá því verður ekki horft að Wikipediaer mun líklegri enBritannicatil að geyma villur. Þess vegna geta t.d. háskólar og aðrar menntastofnanir ekki samþykkt að hún sé notuð sem heimild í ritgerðum nemenda. Og ekki skyldu menn taka ákvarðanir sem varða líf og heilsu á grundvelli hennar. En hún er góður vettvangur til að byrja leit á og gefa yfirlit. Á grundvelli þeirrar þekkingar sem þar er að finna geta menn síðan leitað áfram til áreiðanlegri miðla. Wikipedia getur verið góð uppspretta fyrir hugmyndir og frekari rannsóknir.Má treysta fróðleiknum? Mjög oft, en það er vissara - og raunar nauðsynlegt - að athuga fleiri heimildir.Guðmundur Magnússon -gm@frettabladid.is
Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur Skoðun
Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun
Skoðun Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur skrifar
Telur rektor Háskóla Íslands úrskurði alþjóðadómstóla og ályktanir Sameinuðu þjóðanna vera pólitískt álitamál? Elí Hörpu- og Önundarbur Skoðun
Þriðjungur barna af erlendum uppruna tilheyrir ekki skólanum sínum Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun