Draumurinn um Danavirki

Djúpt djúpt inni í þéttustu skógum Nýja-Sjálands, í austurhlíðum Ruahine-fjallgarðsins sem liggur upp af og meðfram austurströnd Norðureyjar, þar djúpt inni í skóginum, svo djúpt að menn þurfa nánast að klóra sig gegnum þétt gróðurþykknið og í fjarska heyrist drynjandi harðtaktur hinna hörkulega bardagamanna Maóría sem æfa sig fyrir dans og stríð í senn, og dimmt dularfullt væl vekur grun um að kannski leynist enn í myrkviðunum fáeinir hinna fjögurra metra háu en ófleygu móa-fugla sem sumir halda að éti jafnvel menn þegar þeir verða soltnir, en þarna djúpt í skóginum, þar hafa nokkrir fölleitir menn daprir á svip nú rutt svolítið rjóður og eru að reisa sér skýli og vísi að sögunarmyllu, og einn hefur komið upp skilti og málað á það nafn á þessum stað sem þeir ætla að koma sér upp: Danavirki stendur þar, og þeir tala dönsku…

Nei nei nei

Það er löngu búið að ryðja skógana kringum Danavirki, eða Dannevirke eins og staðurinn heitir á Nýja-Sjálandi. Maóríarnir búa allir í húsum núorðið og fara ekki lengur í stríð, það er löngu búið að sanna að móa-fuglinn sé útdauður fyrir hundruðum ára. Ruahine-fjöll gnæfa enn í vestri en allt í kringum staðinn þar sem þetta svonefnda virki reis fyrst, þar er nú blómlegt en svolítið syfjulegt landbúnaðarhérað, akrar og búfénaður, þetta er sex þúsund manna bær, einu sinni var hann í þjóðbraut eftir að búið var að ryðja mesta skóginn, þá unnu menn hér hörðum höndum við að koma upp járnbraut, en nú er búið að loka brautarstöðinni og lestin milli Wellington og Napier kemur ekki lengur við í Dannevirke.

Fyrstu mannvirkin reist um árið 500

Dönsku sjónvarpsþættirnir 1864 vöktu þó nokkra athygli hér á landi um daginn. Og þeir rifjuðu upp tilvist Danavirkis fyrir þeim sem höfðu gleymt því, það er að segja hins upprunalega Danavirkis. Það var lengst af talið hafa verið reist fyrst á víkingaöld, reyndar ekki einn virkisstaður til að byrja með, heldur nokkrir langir garðar, sums staðar skurðir á milli, og lágu þessi mannvirki nokkurn veginn alla leiðina milli Eystrasalts og Norðursjávar, svo menn drógu þá eðlilegu ályktun að um hefði verið að ræða virkisgarða sem danskir víkingar komu upp til að verjast árásum germanskra ættbálka af þýsku heiðunum.

Nú er reyndar talið að upprunalega hafi þetta kannski frekar verið samgöngumannvirki, eins konar frumdrög að Kílarskurði sem opnaður var 1895. Og nýjustu rannsóknir gefa til kynna að fyrstu mannvirkin hafi verið reist löngu áður en hinn eiginlegi víkingatími hófst, sum um árið 500, önnur jafnvel eldri. En með tímanum var orðið Danavirki þó fyrst og fremst notað um einn tiltekinn virkisstað, sem Danir fóru að lokum að líta á sem útvörð ríkis síns gagnvart Germönum eður Þjóðverjum.

Vaxandi þjóðernisstefna 

Hvar Danmörk endaði og Þýskaland tók við var lengi allmjög á reiki, það átti einmitt eftir að verða ein aðalástæða þess hörmulega stríðs sem sjónvarpsþættirnir 1864 fjölluðu um. Danska konungsættin kom laust fyrir 1500 frá þýska hertogadæminu Oldenburg, skammt vestan Hamborgar, og næstu aldirnar höfðu Danakóngar margvísleg ítök í héruðunum Slésvík og Holstein sunnan hinnar eiginlegu Danmerkur, þar sem þeir voru hertogar. Stundum vildu þeir meiri ítök; Kristján IV. fór í herferð suður í lönd 1625 og ætlaði að verða stórkarl í Þýskalandi en fór háðulegar hrakfarir og Dönum varð ljóst að þeim var líklega ekki ætlað að verða stórveldi í Evrópupólitíkinni. 

Er kom fram á 19. öld hafði vaxandi þjóðernisstefna hins vegar hleypt nýju blóði í Dani. Það voru ekki bara Íslendingar sem gerðust uppteknir af þjóðerni sínu og sérstöðu og glæstri menningu bæði að fornu og nýju. Danir tóku líka að tútna heilmikið út af nýrri trú á eigin mátt og megin. Og það olli vandræðum í hertogadæmunum Slésvík og Holstein.

Í þá daga var Þýskaland sundrað í ótal ríki misjafnlega stór en samrunaferli var þó hafið og til var samband þýsku ríkjanna. Slésvík og Holstein tilheyrðu þýska sambandinu en voru þó í raun hluti Danmerkur líka vegna þess að dönsku kóngarnir voru þar æðstu pótintátar. Með aukinni þjóðernishreyfingu 19. aldar tóku íbúar hertogadæmanna að skilgreina sig ýmist sem Dani eða Þjóðverja og fór ekki á milli mála að meirihluti þeirra taldi sig Þjóðverja, nema íbúar nyrðri hluta Slésvíkur sem flestir voru Danir.

Árið 1848 kom til stríðs um yfirráð yfir hertogadæmunum milli Danmerkur og Prússlands sem var þá í óða önn að verða langöflugast þýsku ríkjanna og hafði reyndar lengi verið svo, en nú voru Prússar farnir að stefna markvisst að því að sameina öll þýsku ríkin undir sínum fræga járnhæl. Af ýmsum ástæðum fóru Danir með sigur af hólmi í þessu stríði, þeir börðust vissulega knálega en Þjóðverjar gengu á hinn bóginn vart til leiks af heilum hug og flest stórveldi Evrópu vildu líka halda aftur af þeim. Árið 1851 var því samið um frið og Danir héldu yfirráðum sínum yfir hertogadæmunum.

Monrad líklega með geðhvarfasýki

Árið sem stríð sjónvarpsþáttanna var háð, þá voru aðstæður hins vegar breyttar. Danir höfðu fyllst ofsatrú á sjálfa sig eftir sigurinn í stríðinu fimmtán árum fyrr og vildu nú setja í stjórnarskrá ákvæði sem gera myndu Slésvík og Holstein að ævarandi hlutum danska ríkisins, þótt þau væru enn sem fyrr í þýska ríkjasambandinu. Í raun mátti hver maður segja sér að þetta gætu Þjóðverjar aldrei látið bjóða sér, enda kvöddu þeir út her og nú voru Prússar ekki einir á ferð, heldur höfðu Austurríkismenn með sér. Danir höfðu sem sé komið upp á móti sér tveimur af fimm helstu stórveldum meginlandsins, en hin þrjú voru Bretland, Frakkland og Rússland.

Í sjónvarpsþáttunum 1864 vakti athygli að forsætisráðherra Dana og sá sem hratt þeim að endingu út í þetta stríð var sýndur nánast sem geggjaður fáráðlingur, Ditlev Monrad að nafni, biskup var hann að tign. Sannleikurinn mun vera sá að sú mynd var ekki nema örlítið ýkt, Monrad var í raun og veru afar vanstilltur maður og hefur líklega þjáðst af geðhvarfasýki, hann sveiflaðist ofsalega milli oflætis og þunglyndis og í einu oflætiskastinu lét hann hjá líða að semja um frið við Þjóðverja og Austurríkismenn meðan hann hafði enn möguleika á. Auðvitað var stríðið samt alls ekki honum einum að kenna, Danir voru almennt uppfullir af eldmóði og ráðnir í að helga sér hertogadæmin að eilífu, meira að segja Holstein, þar sem allir vissu að íbúarnir gátu ekki beðið eftir að sameinast Þýskalandi.

Það flækti málið að nýr kóngur hafði aðeins fáeinum mánuðum fyrir upphaf stríðsins sest í hásæti Danmerkur, Kristján IX., en hann hafði verið kallaður til kóngs af því Friðrik VII. var barnlaus. Kristján gat að langfeðgatali fundið danska kónga meðal forfeðra sinna, en var þó í raun miklu frekar þýskur hertogasonur. Af þessum ástæðum hafði Kristján ekki mikið að segja um ríkisstjórnina þegar stríðið hófst en æsingamenn eins og Monrad gátu farið sínu fram.

Nú. Eins og skýrt kom fram í sjónvarpsþáttunum margnefndu trúðu Danir því statt og stöðugt að hið gamla Danavirki, sem nú taldist til Holstein, yrði sá brimbrjótur sem allar sóknir Þjóðverja myndu brotna á. Í þjóðernisæði sínu sáu þeir fyrir sér hetjulega vörn hersveita sinna í Danavirki og að lokum yrði sóknarþungi Þjóðverja þorrinn, og þeir myndu neyðast til að semja um áframhaldandi yfirráð Dana yfir hertogadæmunum. En það fór allt á annan veg. Dönsku herforingjarnir vissu vel að það væri óðs manns æði að reyna að verja Danavirki, hið „óvinnandi vígi“ yrði einfaldlega líkkista danska hersins ef það yrði reynt. Og í byrjun febrúar 1864 flúði danski herinn því frá Danavirki, og var það ægilegt áfall fyrir Monrad og Dani almennt.

Bismarck vildi ekkert með Dani hafa

Í staðinn reyndi danski herinn að verjast þar sem heitir Dybböl en í orrustu í apríl beið hann algjöran ósigur. Hrakfarir Dana voru algjörar og landið varnarlaust. Prússneski herinn brunaði mótspyrnulaust yfir Jótland og bjó sig undir að gera innrás á Fjón og Sjáland. Hinn nýi kóngur Kristján IX. gerði Þjóðverjum í leyni það fáheyrða tilboð að Danir skyldu ganga í þýska ríkjasambandið ef þeir fengju að halda hertogadæmunum. Slíkt tilboð var auðvitað bara landráð og ekkert annað, en Bismarck kanslari Prússa hafnaði boðinu. Hann kvaðst ekkert vilja með Dani hafa, þó hertogadæmin ætlaði hann að eignast. Monrad var hins vegar genginn af göflunum, æpti og öskraði og krafðist þess að öllum friðarumleitunum yrði hafnað og Kaupmannahöfn varin til síðasta manns. Kóngurinn varð að lokum að setja Monrad af og var hann þá gjörsamlega úrvinda af æsingi og vonbrigðum.

Hann bölvaði Dönum í sand og ösku og fannst þeir hafa svikið sig, lýsingarnar á reiðilestrum hans í garð Dana sem ekki vildu berjast til síðasta blóðdropa minna skelfilega mikið á lýsingar af Adolf Hitler sem heimtaði 1945 að þýska þjóðin fórnaði lífinu fyrir sig.

En nú var saminn friður og urðu Danir að láta hertogadæmin af hendi. Í atkvæðagreiðslu eftir fyrri heimsstyrjöld lýstu íbúar í norðurhluta Slésvíkur hins vegar þeim vilja sínum að sameinast Danmörku að nýju og varð það úr. Og hefur síðan verið kyrrt á þessum slóðum og ekki framar barist um Danavirki.

En það er af Monrad að segja að niðurbrotinn maður ákvað hann að flytjast yfir hálfa jörðina og settist að á Nýja-Sjálandi, þar sem hann ætlaði að boða kristindóm og kærleika trú Maóríum. En þá kom tvennt á daginn. Í fyrsta lagi uppgötvaði hinn viðkvæmi Monrad að hafi herprúðir Prússar verið ógnvekjandi, þá voru stríðsmenn Maóría hálfu verri í hans augum, tattúeraðir á allan skrokkinn, sönglandi sína hörkulega stríðssöngva. Einmitt um þær mundir sem Monrad mætti til leiks á Norðureyju voru Maóríar á stríðsbuxunum gegn ásælni Evrópubúa og uppgjafapólitíkus og biskup úr Danmörku hafði ekki andlegt þrek til að standa þar í móti. Og í öðru lagi hafa Maóríar kannski komist að raun um að kristindómur vanstillts stríðsæsingamanns frá því hinum megin á hnettinum hafði lítið að segja þeim.

Monrad sneri heim aftur og náði reyndar seint og um síðir að stilla sitt stríða geð, hann settist meira að segja á þing aftur. En arfleifð hans í heiminum felst kannski í tvennu: hinu yfirgefna Danavirki í Holstein í Þýskalandi, og svo Dannevirke á Norðureyju en sá bær var stofnaður af dönskum útlögum sem fluttust að tilvísan hans til Nýja-Sjálands og fóru að ryðja skóg. Og lítill vafi er á að nafnið var valið af honum. Hvernig ber svo að líta á það? Sem hinn síðasta virðingarvott við drauminn sem dó við Danavirki, eða kaldrifjaðan brandara?