Lúskrað á litla prinsinum

Það tók mig svolitla stund að sætta mig við dönsku sjónvarpsþættina 1864 sem Ríkisútvarpið er að sýna á mánudagskvöldum þessar vikurnar; þeir eru giska ólíkir flestum sagnfræðilegum sjónvarpsþáttum sem ég hef áður séð og framan af hélt ég að þær ætluðu bara að verða leiðinlegir. En þeir hafa sem sagt unnið á, og nú fylgist ég spenntur með og bíð síðasta þáttar í ofvæni, jafnvel þótt ég viti hvernig þetta allt saman endar. Það sem var auðvitað merkilegast við það stríð sem þættirnir fjalla um var sá galskapur Dana að láta sér detta í hug að þeir hefðu eitthvað í Prússa að gera, en orðið „galskap“ nota ég ekki alveg út í loftið því forsætisráðherra Dana, Ditlev Monrad, var sannanlega galinn, og æ galnari eftir því sem á leið – það verður spennandi að sjá hvort þáttargerðarmennirnir ganga þá leið allt til hinna sorglegu endaloka, þegar Monrad forsætisráðherra orgaði og veinaði og heimtaði að – nei, nú segi ég ekki meir! Bíðum og sjáum til!

Sorgarsaga Kristjáns sjöunda

En galskapur Monrads var ekki fyrsta skiptið þegar brestir í persónuleika og/eða geðhegðun hinna æðstu leiðtoga komu öllu á tjá og tundur í Danmörku. Raunar var ein ástæða þess að árið 1864 skyldi forsætisráðherra vera orðinn hæstráðandi Danaveldis í raun, en ekki kóngurinn, sú að geðveiki Danakóngs um það bil öld fyrr hafði byrjað að grafa svo undan einveldi kóngsins að þingræði fór að skjóta rótum þegar kom fram á 19. öld og mestöll völd kónganna hurfu í greipar ráðherra. Og þá kemur til sögunnar Kristján sjöundi og öll sú sorgarsaga. Danir eru reyndar nýbúnir að gera bíómynd um hann sem fór víða og mörgum þótti hún góð, En kongelig affære heitir myndin, og snýst fyrst og fremst um ástarsamband drottningar og læknis sem varð á skömmum tíma valdamesti maður Danmerkur í krafti þess valds sem hann öðlaðist yfir fárveikum kónginum, Struensee hét læknir þessi. En þótt kvikmyndagerðarmenn hneigist til að gera ástarævintýri ævinlega að þungamiðju bíómynda sinna, ef þeir geta einhvers staðar þefað uppi að einhver hafi verið skotinn í einhverjum, þá er sorgarsaga Kristjáns sjöunda reyndar víðfeðmari en svo að hún rúmist öll í einum ástarþríhyrningi.

Og þegar æska og uppeldi aumingja mannsins eru skoðuð kemur síst á óvart þótt hann hafi orðið að láta í minni pokann fyrir þeim geðveilum sem ugglaust bjuggu í honum frá náttúrunnar hendi.

Merkilegt má telja að einmitt um sama leyti og Kristján sjöundi barðist í Danmörku við sína gölnu ára, þá átti mágur hans í sama stríði handan Norðursjávar, Georg þriðji Bretakóngur. Um hann er líka til fræg kvikmynd, The Madness of King George. Þeir Kristján og Georg voru ekki aðeins mágar, þeir voru líka skyldir, enda var þá svo komið að konungsættir Evrópu voru allar meira og minna náskyldar, stundum með hörmulegum afleiðingum fyrir líkamlegt eða andlegt heilsufar. Móðir Kristjáns, Lúísa, var dóttir Georgs annars Englandskonungs, og sjálfur kvæntist hann síðar systur Georgs þriðja, Karólínu Matthildi. Sú geðveiki sem átti eftir að grípa Kristján sjöunda olli miklum vanda í Danmörku og það því heldur sem konungurinn í Danmörku hafði í raun ennþá mjög mikil völd í sínum eigin höndum, til dæmis mun meiri en Englandskóngar þar sem þingræði var orðið nokkuð þróað þegar um þær mundir sem hér um ræðir, það er að segja upp úr miðri átjándu öld. En dönsku kóngarnir höfðu enn einræðisvaldið sem til dæmis Íslendingar fólu þeim á

Kópavogsfundinum 1662 og frægt varð.

Undir áhrifum strangtrúarstefnu

Stjórnkerfið valt að miklu leyti á einum manni, konunginum sjálfum. Og persónuleiki hans, duttlungar og hneigðir gátu því haft afdrifaríkar afleiðingar. Þetta kom vel í ljós í stjórnartíð afa Kristjáns sjöunda, Kristjáns sjötta. Hann er talinn hafa verið vænsti maður að upplagi og bar velferð þegna sinna raunverulega fyrir brjósti, en hafði hins vegar litla hæfileika til stjórnunar og var undir gríðarlegum áhrifum frá konu sinni, Soffíu Magdalenu – sem var í senn ákaflega viljasterk og ákaflega strangtrúuð. Strangtrúarstefnan, eða píetisminn, varð síðan kjörorð dagsins í Danmörku alla hans stjórnartíð og leiddi meðal annars út í þær öfgar að leikhúsum var lokað, leikarar sendir í útlegð og hvers konar „léttúðugar“ skemmtanir bældar niður. Hér á Íslandi sagði píetisminn til sín þegar biskupinn Ludvig Harboe kom til landsins til þess að betrumbæta íslensku kirkjuna, sem vissulega var engin vanþörf á, en um leið freistaði Harboe þess að setja á kirkjuna mun strangara og harðneskjulegra andlit.

Sonur Kristjáns sjötta var Friðrik fimmti og tók hann við völdum árið 1746. Þá var snúið við blaðinu við hirðina í Kaupmannahöfn. Friðrik var stórvaxinn og rjóður karl, eldrauður í andliti nema með bláleitt bólugrafið nef, og í stjórnartíð hans var öllu léttara og kátara um að litast í Danmörku en undir stjórn föður hans. Þar sögðu enn til sín áhrif drottningar – en kona Friðriks fimmta var eins og ég sagði hér að ofan Lúísa frá Englandi, dóttir Georgs annars. Meðan hennar naut við var allt með felldu og glaumur og gleði við hirðina, ekki síst eftir að konungshjónin eignuðust son í janúar 1749, svo framtíðin virtist björt. En Friðriki fimmta til óbætanlegrar sorgar andaðist hin unga og káta drottning hans aðeins tveimur árum síðar og þótt hann gengi aftur í hjónaband aðeins sex mánuðum síðar fór ekki milli mála að hann grét Lúísu alla ævi. Og Friðrik kóngur gerðist sinnulítill um málefni ríkisins, hugsaði mest um holdsins nautnir og gleymdi syni sínum að mestu. Hann var að vísu áfram vinsæll með þjóðinni, þar sem hann var eftir sem áður vingjarnlegur í framkomu, en að öðru leyti gerðist hegðun hans næsta einkennileg og er jafnvel talin til merkis um að hann hafi sjálfur átt við að stríða geðveiki af einhverju tagi, líkt og nú kom brátt á daginn að hrjáði son hans svo illilega.

Móðurlaus prins

Hér verða ekki gerðar tilraunir til að skýra á klínískan hátt þau veikindi sem gripu unga prinsinn, en hitt er víst að aðstæður í æsku urðu síður en svo til þess að auka andlegt heilbrigði og jafnvægi í sál hans. Hann var sem fyrr kom fram aðeins tveggja ára þegar móðir hans dó og samband hans og þeirrar stjúpmóður sem hann eignaðist síðar og hét Júlíana María var aldrei ástúðlegt. Skoðanir eru nokkuð skiptar um persónuleika hennar; ýmist er hún talin hafa verið hlédræg og full guðsótta, eða slæg, undirförul og metnaðargjörn. Svo mikið er víst að hún unni aldrei hinum unga stjúpsyni sínum og einbeitti sér að frama þess sonar sem hún eignaðist sjálf með Friðriki fimmta; sá hét Friðrik og var reyndar ekki sérlega glæsilegur prins; veiklundaður og í alla staði afar ómerkilegur pappír, alveg burtséð frá því að vera illa bæklaður frá fæðingu.

En jafnvel þótt tillit sé tekið til þess að nýja drottningin hans Friðriks gat ekki fundið í brjósti neina hlýju í garð Kristjáns stjúpsonar síns, og jafnvel þó við búum okkur til kenningu á borð við þá að Friðrik fimmti hafi sjálfur ekki náð að sýna syni sínum eðlilega væntumþykju vegna þess að sonurinn hafi sífellt minnt hann á missi hinnar góðu Lúísu – jafnvel þótt tillit sé sem sagt tekið til þessa, þá sætir mikilli furðu hvers konar eiginlega uppeldi Kristjáni krónprinsi var boðið upp á. Hvorki faðir hans, stjúpmóðir né aðrir ættingjar virðast hafa hugsað um hann, og hann var að mestu ofurseldur einkakennurum sínum.

Og þar var svo sannarlega misjafn sauður í mörgu fé, eins og þar stendur, og einkennilegt að krónprins í nokkru landi skuli hafa mátt þola annað eins. Ditlev Reventlow var einn þeirra, ofsafenginn ruddi sem skirrðist ekki við að berja hinn konunglega nemanda sinn í plokkfisk ef honum þótti litli prinsinn ekki sýna nægjanlegar framfarir við námið, eða nógu skilyrðislausa undirgefni kennara sínum. Stundum lá Kristján krónprins í öngviti eftir barsmíðar Reventlows og froðufelldi, og andlegri kúgun beitti hann drenginn líka af mikilli list. Til dæmis kallaði hann Kristján dúkkuna sína og þegar sýna átti drenginn hirðinni þreif hann í hann og sagði hvassyrtur: „Jæja, ég þarf að fara og sýna þeim dúkkuna mína.“

En nú sé ég að plássið mitt er búið. Furðusagan um uppeldi og aðbúnað Kristjáns litla verður því að halda áfram í næstu viku.